Adios companeros!

's morgens sta ik ermee op.

Als vader niet naar dat werkkamp was gegaan...

Als die avond toen ze voor moeder kwamen niet juist de ziekenstempels waren ingetrokkenAls de sd mijn broer niet had gegrepen, op het laatste stukje van Zwolle naar de Noordoostpolder...

Misschien, het is altijd misschien.

En nooit kom ik eruit wat ik anders had moeten doen, hoe het beter had kunnen aflopen, en vooral: hoe het mogelijk is dat ik nog leef. Alleen op die laatste vraag heb ik een antwoord, als was het een verontschuldiging: 'Mijn vrouw is niet joods.'

Weer hoor ik mijn begeleider triomfantelijk zeggen: 'Elle est la fille de Sneevliet.' De dochter? Stiefdochter, maar hoe zeg je het in het Frans, en dus laat ik het zo.

Henk Sneevliet, hij was heel vroeger bevriend met le Vieux, zoals Trotsky hier wordt genoemd, in de begintijd van de Communistische Internationale, en hij werd zelfs haar afgevaardigde in China, tot hij in botsing kwam met Stalin. Later werd hij voorstander van de nieuwe Wereldpartij, maar bij haar oprichting in 1938 wilde hij niet meedoen. In 1942 werd hij door de nazis gearresteerd en verklaarde, voordat hij werd gefusilleerd: 'Wij zijn er trots op dat wij de eersten in Nederland zijn die voor de zaak van de Internationale moeten sterven.'

Voor de meesten hier is Sneevliet een begrip, dat herinneringen oproept aan verbitterde discussies met le Vieux. Alleen Paul Firelle, de leider van de Franse trotskisten, kende hem voor de oorlog. Hij was eens op een congres in Amsterdam. Later zou hij wéér komen en bij ons thuis slapen. Dat had Sneevliet zo geregeld, doch aan de grens werd hij tegengehouden. Aan zulke mensen hadden ze in Nederland geen behoefte - vond de politie - aan één Sneevliet hadden ze hun handen vol.

Gisteren had ik Paul Firelle zullen ontmoeten. Een Fran

34