Adios companeros!

nin en ik op een gegeven ogenblik ernstig, zekere gebieden aan de anarchisten toe te wijzen, natuurlijk met toestemming van de bevolking van die gebieden, en hen daar hun experiment van een staatloze sociale orde te laten uitvoeren. Dat voornemen liep buiten onze schuld dood in het discussiestadium. De anarchistische beweging zelf kwam er niet toe, op het proefveld van de Russische revolutie, experimenten met werkelijke feitelijkheden te nemen. Velen van de meest bekwame en beste anarchisten kwamen tot de overtuiging, dat ze hun zaak het best konden dienen door zich aan te sluiten bij ónze partij.' In dat laatste geval zullen ze wel evenzeer zijn teleurgesteld als Trotsky zelf; maar het is een feit dat de Machno-beweging in de Oekrai-ne concrete resultaten bereikte met congressen van vrije sowjets (vooral ter verdediging van de revolutie) en niettemin werd verloochend door de bolsjewistische partij. Inzake Kronstadt zei Trotsky (in Coyoacan, 6 juli 1938): 'De waarheid van de zaak is dat ik persoonlijk niet in het minst heb deelgenomen aan de onderdrukking van de opstand in Kronstadt, noch aan daaropvolgende represailles.' Niet deelgenomen: maar wel werd - zo vervolgde hij - 'met mijn directe deelneming' het besluit genomen 'de opstand met militair geweld te onderdrukken, als de vesting er niet toe kon worden bewogen zich over te geven, eerst door onderhandelingen, dan door een ultimatum.' Sterk kon men zo'n verdediging niet noemen.

In 1923 al begon hij, zich bewust geworden van de ernstige fouten die waren begaan, zijn oppositie tegen Stalin omdat deze de sowjetdemocratie onderdrukte en de bureaucratisering van de partij begunstigde. In 1925 moest Trotsky aftreden als volkscommissaris. Hij leidde nu het verzet tegen een groot aantal maatregelen van Stalin, werd echter in 1927 uit de partij gezet, vervolgens gedeporteerd naar Alma Ata in Centraal-Azië en in 1929 uit de Sowjetunie gewezen. Van 1929 tot 1933 was het hem toegestaan in

20