De huidige situatie van het Joodse volk

snelle verbreiding naar Joodse centra, waar de toestand minder gunstig was en zo waren er steeds groepen, soms gehele gemeenten op weg. Hoe gemakkelijk vond de sage van de zwervende Jood Ahasveros geloof in een wereld, die zelf de oorzaak van Ahasveros’ zwerftocht was. De verdrijving van de Joden uit Engeland (1290) en uit Frankrijk (1306) en de Duitse steden was slechts een voorspel van de tot op dat ogenblik grootste verdrijving der Joodse geschiedenis — de verdrijving uit Spanje (1492) en uit Portugal en anderhalve eeuw later de vreselijke vervolging in Polen (1648) onder leiding van de helman Chmelniczky.

De verdrijving uit Spanje leidde tot de verstrooiing der Joden naar het Oosten, Italië, Griekenland, Turkije, naar het Noorden, Nederland, Noord-Duitsland, later Engeland, Zuid-Amerika (Brazilië, Suriname), nog later Noord-Amerika, terwijl de Joden uit Polen naar Duitsland, Nederland en de Elzas trokken. De meeste vluchtelingen uit Spanje gingen naar Turkije. Volgens Loeb zouden er 90.000 naar Turkije getrokken zijn van de 300.000 Joden op wie het verdrijvingsedict betrekking had. Ik ga hier voorbij aan de zeer merkwaardige (zowel voor de Joodse als de Nederlandse geschiedenis) ontwikkeling van het centrum der Spaans-Portugese Joden in Nederland, waarover de belangstellen-

16