Een rest keert weer ....

In geen land ter wereld immers zijn verdraagzaamheid en vrijheid van gedachte zóó hecht in de nationale cultuur verankerde geestelijke goederen als in Nederland: de helderst-glanzende facetten in wat Huizinga als ..Nederlands geestesmerk” construeerde: een geestesmerk, aan de wording waarvan Christendom en Humanisme met hun edelst bezit bijdroegen en als zoodanig uniek in de wereld. Belichaamd in historische figuren als Willem van Oranje, Erasmus, Coornhert, Hugo de Groot — namen die symbolische kracht en klank bezitten. In een dergelijk geestelijk klimaat was voor agressie jegens andersoortige of andersdenkende minderheden, voedingsbodem noch bestaansmogelijkheid. Men schrijve dit vooral niet alleen op rekening van het tooverwoord „democratie”. Democratie en progressiviteit als zoodanig hebben zich absoluut geen waarborg getoond tegen hetzij gewelddadig, hetzij sociaal anti-semi-tisme. Al mag men de Sowjet-Unie de eer niet onthouden eiken vorm van ras-discriminatie met kracht en ook niet zonder succes te hebben bestreden, toen in den oorlog het centrale gezag uitgeschakeld was en de oerdriften der bevolking vrij spel hadden, heeft de oude, ingekankerde Russische Jodenhaat zijn boozen lust weer kunnen botvieren en tallooze slachtoffers gemaakt, om van achteruitzetting en onrechtvaardige behandeling niet te spreken. En in de Vereenigde Staten, zoo prat op hun „democratie”, is de scheidingslijn tusschen niet-Joodsche en Joodsche burgers zoo scherp gemarkeerd, dat men met betrekking tot de Joden welhaast van een sociaal isolement mag spreken. En dat is géén zelfgekozen isolement! Ook de beruchte proefstemming onder de soldaten in de Amerikaansche bezettingszone, van Duitschland, waarbij niet minder dan 22 proc. zóó vatbaar bleek voor de Nazi-suggesties, dat zij Hitlers Jodenpolitiek goedkeurde, toont wel hoe vatbaar de Amerikaan voor anti-Joodsche propaganda is. Overigens: de bejegening der negers in de V. S. bewijst wel overduidelijk dat uitwendige democratie en tolerantie tegenover anders-geaarden verre van identiek moeten worden geacht. Van het tooverwoord democratie moeten we werkelijk niet te veel verwachten als zij niet van een staatkundige vorm. tot een gesteldheid der geestes is geworden. Deze laatste is beslissend.

Want aan den anderen kant: de Republiek der Vereenigde Nederlanden, waar de Joden een menschwaardige behandeling genoten, was allerminst democratisch, maar de autocratische regenten toonden daar heel wat meer verdraagzaamheid dan lief was aan een groote meerderheid der Calvinistische bevolking, waaruit telkens aandrang werd geoefend, — niet in de laatste plaats om den broode! — tot straffer discriminatie. Het is in de eerste plaats

59