Een rest keert weer ....

vrienden, van goede bekenden, van onze beste mannen en vrouwen die de harteklop en het stuwend brein van het Joodsche leven waren. Wij staren in het ledig en droefgeestig zwijgen is hun aller waardigste hespèd,*) nieuwe aandrift tot opbouwen de eerbiedigste hulde aan hun nagedachtenis, een spannen van alle kracht, waarin geen plaats is voor sentimentaliteit, tot redding èder sjeërith Jisraël^{1 2}) en tot de opbouw van haar veilige woonstede. En toch, telkens weer als wij aan een van hen denken of aan hen allen gezamenlijk, schiet in den geest een oud woord omhoog: Wee over hen die verloren zijn en niet meer gevonden worden! Maar dat is géén sentimenteele klacht; het is het klassieke, tot een eeuwig adagium van leed geworden kernachtig uitgeleide, waarmede een eindeloos geschonden gola³) haar gevallenen eerde.

♦ * *

De eerste gang van den pelgrim is natuurlijk naar de oude Jodenbuurt, waarover hij al zooveel vreeselijks heeft gehoord — zeker als deze pelgrim zelf een kind van het Ghetto is. Ook hier is iedere beschrijving overbodig na alles wat uw eigen oogen hebben gezien en wat ge aan realistische en van deernis en verontwaardiging trillende beschrijving hebt kunnen lezen. En met één woord laat het zich zeggen, het woord dat in zijn luttele syllaben, beladen is met tweeduizend jaar tragiek en barbarie: Choerban.⁴) Toch, en egoïstisch en egocentrisch als het klinken mag, zij het mij vergeven: één moment vlamt een helle vreugde op in het hart van den verslagen wandelaar: het ouderlijk huis staat daar, ongehavend in zijn levendige, gouden-eeuwsche schoonheid. De verleiding om even binnen te wippen laat zich niet weerstaan en ook daar is de, bijna een halve eeuw geleden herstelde, oude luister ongerept. Maar de herinnering aan dit huis is niet aleen maar jeugdherinnering, de nostalgie van elk die ouder wordt, naar de dingen uit de kinderjaren — het is de heugenis bovenal aan een 'Jóódsch huis, zooals er weinigen zelfs in de roemruchte Amsterdamsche kehilla⁵) zijn geweest; een huis, malé thora, een beth-waad lethalmidé chachamiem,⁶) van den grauwenden morgenstond tot lang na middernacht. En de blik die snel langs de muren glijdt, ontdekt met meer ontroering’ dan bij eenig vroeger bezoek, dat de niet-verjaagde Genius van Tenach⁷) hier ook thans weer zijn intrek heeft genomen: in verpuurde schoonheid gevangen door Rembrandts etsnaald en teeken-stift. Neen, zóó wonderlijk niet verjaagd, dat in de ruime zaal die eens tot huissjoel, diende, ter voorlichting van den bezoeker op een tafel de Bijbel ligt......in vele talen Het doet het hart

12

¹

Doodenklacht. 2) Israëls rest. 3) Diaspora. 4) Verwoesting. ⁵) Gemeente. 6) Vol

²

van Joodsche geleerdheid, een huis van samenkomst der geleerden. ?) Het „Oude Testament"