Karl Marx en zijne voorgangers

— 98 —

aangevoerd, elk mensch heeft een hem aangeboren, hem ingeplant geweten. Niets kan meer in strijd zijn met alle waarheid en elke ervaring. De waarheid is deze: het geweten wordt juist zoo en net zoo gefabriceerd, als een katoenenstof of een of andere waar. Voor een Hindoe kunnen wij een Hindoe-geweten vervaardigen, voor een Kannibaal een kannibalen-geweten enz.....

„Men werpt mij tegen: ik wil den menschen tot machines maken. Laat dit zoo zijn; dan wil ik toch in elk geval goede machines van hen maken en dit is ongetwijfeld mogelijk. En zonderling, die menschen, die het in mij laken, dat ik den mensch voor het produkt der omstandigheden verklaar, loochenen het in weerwil daarvan, dat de menschen de omstandigheden con-tröleeren kunnen en drijven hunne inkonsekwentie nog verder, waar zij aannemen, dat dezen mensch. die de omstandigheden niet vermag te contröleeren, tóch voor zijne handelingen verantwoordelijk gesteld kan worden.

* *

*

Robert Owen had zijn gansche leven lang de illusie gekoesterd, en dit had liij gemeen met zijne tijdgenooten, de Utopisten in Frankrijk, dat de Vorsten en Grooten der aarde in hun eigen belang, gelijk hij meende, zijne sterkste medewerkers zouden worden bij zijn hervormingsplannen. Zijn geloof was ijdel-; maar tot aan het laatst van zijn leven, dat hij zonderling genoeg, als spiritist eindigde, is hij. desondanks blijven gelooven aan de waarheid van zijn stelsels en aan de toekomst van zijne plannen.

In het jaar 1818, toen te Aken het congres der „Heilige Alliantie” tezamen kwam, wendde Owen zich tot deze bijeenkomst, om te trachten haar te winnen voor zijne wereld-her-vorming. Hij richtte toen zijn „Adres aan de hoofden der Begeeringm en der Kerken en aan de Mannen van den leidenden invloed in de beschaafde Wereld”, waarin hij o. a. zeide:

„Opdat de groote en glorierijke hervorming van den toestand der menschen, zonder wanorde en verwarring, en zonder nadeel voor welk individu ook, zich kan voltrekken, behoorden de bestaande regeeringen, elk een of meer, van de ervarenste en voor dezen arbeid meest gëeigende persoonlijkheden in de respektieve Staten te benoemen, welke een Congres zouden moeten bijeenroepen op een plaats, die zich daartoe het best leende, ten einde zich daarop te verstaan, omtrent de meest praktische maatregelen, waardoor eene hervorming op de voor beide deelen,