In de schaduw

was op de Sabbathvrouw, die de lampen moest uitdoven en de nachtlichten aansteken en ze keken naar de klok zo dikwijls, dat 't 'n doelloze gewoontebeweging werd, waarbij ze niet eens meer de wijzerstand constateerden.

Tien uur was haar tijd, maar meestal kwam ze, zelf ook naar bed verlangend, wel vroeger. Eindelijk klonk haar bescheiden belletje, kwam ze, na lawaaiig uitschoppen van 'r klompen voor in de gang, op kousevoeten binnen, met kleine, genepen slaapoogjes, puffend tegen de kamerwarmte. Na 'n kort, even kort beantwoord 'genavond' blies ze snel één-voor-één de lampen uit en in 't donker ontstak ze de olielichtjes, bracht er een naar 't kleine zijkamertje, waar de jongens sliepen. Even kort groetend verdween ze dan weer, begeleid door de moeder, die de deur sloot achter haar. En daarna gingen ze naar bed.

De volgende morgen, Sjabbes-ochtend, bracht z'n gewone bedrijvigheid mee van netjes aankleden en naar sjoelgaan. Laat verrees de trage winterzon, in de geboorte al haast weer versmoord onder grauwig wolkenpak en de Sjabbes-vrouw, die tegen 'n uur of zeven, als 't nog helemaal donker en bitter-koud was, de kachel was komen aanmaken, had ook meteen maar met 'r bibberende vingers de lamp ontstoken, mopperend omdat 't glas zo kil aanvoelde en omdat ze nog eris 'n keer zou moeten komen om de lamp te doven.

De kachel rookte, want 't keurig-gebouwde houtstapeltje binnen-in, door de moeder zelf klaar gelegd en met petroleum begoten - want alles wat de Sjabbesvrouw eraan dee, was 't inbrengen van 'n brandende lucifer, naar de letter van 't voorschrift, dat Joden op de Sabbathdag 't aanraken van vuur verbiedt - wilde maar niet stevig vlam-vatten.

Niemand mocht, nu 't eenmaal brandde, er iets meer aan veranderen of verschikken en in de koude, rokerige kamer kwamen ze, verstoord mopperend, een voor een naar de onwillige kachel gelopen, wezen elkaar, waarom 't vuur niet aanvatte, en dat 't met nog een lucifer in orde te brengen was. 't Kwam in geen van allen ook maar 'n ogenblik op, dat zelf te doen, en ze durfden ook de Sjab

47