Verdediging van het Westen

hier dus te maken hebben met een zeer materieel, natuurlijk proces, waarin de religie op z’n best gedurende een bepaalde periode, een rol als hulpfactor heeft gespeeld. En de religie kon die rol spelen zolang men zich omtrent de aard van het proces niet bewust was. De natuurwetenschappen, in de ruimste betekenis van het woord, de psychologie inbegrepen, hebben in geen enkel opzicht een versterking van de religieuze wereldbeschouwing kunnen geven — Integendeel hun streven gaat in de richting van een pan-rationa-lisme, een alles uitdrukken in wiskundige formules en in de richting van een pan-materialismc, het leveren van her bewijs, dat de strijd om het bestaan, de worsteling net de omringende wereld, de vader van alle dingen is, terwijl in die strijd het bewustzijn ontstaat, en een steeds grotere rol gaat spelen.

En in zover kunnen wij met te meer recht van een pan-rationa-lisme spreken, dat, terwijl vroeger he; rationalisme de wereld der driften niet aandorst haar als het ware de rug toekeerde, hun bestaan probeerde weg te redeneren — thans het omgekeerde het geval is. Het rationalisme zoekt de diepten der ziel op, het gaat de instincten en driften in hun holen opzocken en het richt op de wereld der gevoelens onbevreesd het zoeklicht van het Bewuste.

Is dan misschien in de filosofie steun te vinden voor de opvattingen van Roland-Holst? Dat zou tenslotte alleen bewijzen, dat de filosofie niet op de hoogste stand van haar eigen tijd, ten achter was bij de stand der wetenschap. Een toestand die we herhaaldelijk gekend hebben.

Nietzsche wordt als getuige opgeroepen. Maar wat bewijst Nietz-sche? Toch alleen maar dat de nict-religicuze, de anti-religieuze mens een gevoelsleven kan hebben rijker en stouter en grootser dan al de slaven Gods kunnen en durven dromen. Nietzsche is dóór en dóór wereldlijk, d.w.z. „materialistisch” en hij is tegelijkertijd de opstand van het werkelijke, grote, allesomvattende, rationalisme tegen de kleine rationalisten, die de gevangenen van hun eigen dogma’s zijn, die in wezen nog gelovig, religieus zijn. In hem verzetten de „vrije geesten” zich tegen de slaven, hetzij van de religie, hetzij van de wetenschappen en hij heeft een poging gedaan om tot een scheppend rationalisme te komen, een poging die mislukken moest omdat Nietzsche de wereld waarin hij leefde te weinig kende, een poging echter die, al staat ze niet op de hoogte van die andere poging die reeds eerder door Karl Marx was ondernomen (en die evenmin in alle opzichten gelukte), toch z’n betekenis heeft naast het werk van Karl Marx.

136