Er is geen gisteren, er is geen morgen

nen gekeerd omdat hij dacht aan zijn Esther en zijn kinderen. Omdat hij ze zag in de vlammen van de crematoria en hun doodsstrijd meebeleefde.

Soms is hij weer dicht bij de werkelijkheid. Vooral aan tafel. Als een overdreven gastvrije Arabische sjeik controleren zijn ogen of er voldoende is. Of mijn soepbord goed is gevuld, of mijn schnitzel een voldoende groot oppervlak heeft, of de huishoudster voor vier soorten groenten heeft gezorgd. Of ik minstens drie flensjes dik met confituren verorber en of ik ook minstens twee grote glazen Chateauneuf-du-Pape volledig uitdrink. Arme beroofde Ruben. Van een gulle bezorgde familievader veranderd in een mensenhater, die innerlijk blijft roepen om wraak en de orde Gods niet begrijpt.

Acht uur. De minuten van de doden.

Ruben stond in de hoek bij de schoorsteen. Bij het lichtje voor zijn doden. Geen elektrisch lampje, maar levend licht uit zuivere olie, dat dag en nacht brandt.

Ruben had zijn tallith over zijn hoofd, het gezicht erdoor verborgen. Langzaam wiegde hij zijn bovenlichaam op en neer. Zo zegde hij Kaddisj voor zijn doden.

En daarna.

Hij vouwde zijn gebedsdoek op.

Kuste haar eerbiedig.

En vloekte. Hartstochtelijk en fel.

‘God verdoeme! God verdoemc ze allen tot in eeuwigheid. En dat het vergoten bloed komc over hun hoofden. En over hun kinderen en kindskinderen. Tot de dag des oordeels!’

Ik stond naast de huishoudster, zoals ieder jaar. Ik zag weer haar van angst vertrokken gezichtje over deze vreselijke vervloeking. En ik zag weer, zoals ieder jaar,

5°