Deze vijandige wereld

deed er altijd eerst binnenzooltjes in. Ik boog de damesschoen -tjes over mijn knie, maar ze sprongen weer in de bocht alsof het springtouwen waren.

's Avonds, bij het weggaan, gaf ik de schoentjes pas af, goed ingepakt, zodat Seal ze niet meer kon nakijken. Maar 's morgens kwam hij meteen naar me toe, en ik smeerde hem steeds weer, naar een andere ploeg, die nog pas was wezen aardappelen rooien en nu zong: 'Heran an die Kartoffeln, heran, heran, heran.' Naar Juup Raphael, om achter de kruiwagen lopend een partijtje blindschaak met hem te spelen, maar ik kwam niet verder dan d2-d4. Ik kon de illusionist niet blijven ontlopen, en toen hij voor me stond, duwde hij een paar werkschoenen in mijn handen: ^,Bitte, nur Sohlen.'

De Duitse militaire dokter is een goeie, vertelden wij onder elkaar. In Danzig is zijn gezin bij een bombardement gedood, hij is de oorlog zat. Als je bij hem komt, doet hij wat hij kan. Zou het waar zijn? Zou ik naar hem toe kunnen gaan met een doktersbriefje, dat ik in analytische behandeling ben, vier keer per week, die nu niet kan doorgaan? Psychoanalyse, maar Freud was een jood. Hoeveel Duitse soldaten zouden er zijn, die hetzelfde mankeerden als ik, en natuurlijk niet werden afgekeurd?

Binnen zaten de Duitse soldaten, de landwachters, de bunkerbouwers en Nsü'ers. In de gang moesten wij, joden, wachten tot de anderen waren geholpen. 'Für die Juden ist er gut,' schold een Duitser in de wachtkamer, en wij lachten tegen elkaar.

'Was ist los?' vroeg de dokter, mij met een frons in zijn voorhoofd aankijkend door zijn goudomrande bril. Hij scheurde de envelop open. 'Ejaculatio praecox? Gut, ich werde Sie untauglich erklären.'

Van het Haarlemmermeerstation komend rende ik langs

68