Schimmenspel (filmdagboek)

boven ze uitgegroeid, hij is onafhankelijk een eigen weg ingeslagen. De pijn en moeite die hem dat heeft gekost, kan Santen alleen zelf beschrijven. En hij heeft dat gedaan.

Toen Santen als schrijver begon had hij als het ware het getij mee. In de zestiger jaren begon de belangstelling te groeien voor hen die het allemaal hadden meegemaakt. Dat 'allemaal' was dan de jaren dertig (crisis en werkloosheid), de bezetting (verzet) en de Koude Oorlog van de kille jaren na de bevrijding: de steriele opdeling in het kamp van Moskou èf dat van Washington.

Hij had het meegemaakt op een unieke manier. In Amsterdam, in de directe omgeving van Sneevliet en dan bovendien nog temidden van de felle disputen over de ware, zuivere revolutionaire weg.

Toon en toonzetting van Santens memoires zijn dan ook zo heel anders dan de nostalgie die in Meyer Sluysers herinneringen doorklinkt.

Bij Sluyser ondanks de geschetste armoede en ellende van de jaren voor 1940 toch vooral ook het witte tafellaken en de matzekleis op sjabbesavond. Bij Santen een heel enkel bordje kippesoep maar vooral de dood als dreiging en als voorbode van de massaslachting die gaat komen.

Sluyser, begaafd journalist met een kleurrijke pen en een goed geheugen, had de weg gevolgd van de meeste progressieve Amsterdamse joden: die van de sociaal-democratie. Hij had voor de oorlog die beweging zien groot worden. Er waren zelfs twee ministers gekomen. En na de oorlog, die ook in zijn familie wel rampen zal hebben veroorzaakt had hij andermaal iets om op terug te vallen: dezelfde socialistische massabeweging, met nog meer ministers en met een nog groter dagblad, jarenlang zelfs het grootste van Nederland.

Daarmee vergeleken was Sal Santen een aan alle kanten belaagde Einzelgänger. Hij kon terugvallen op zijn eigen kleine gezin. Maar de Wereldpartij? Hoeveel scheuringen had die niet gekend in de jaren 1945-1967? Hoeveel getrouwen hadden in Nederland niet afgehaakt omdat ze dat eeuwige grootse revolutionaire perspectief niet meer zagen, of nog eenvoudiger omdat ze eindelijk na de jaren van bezetting of concentratiekamp wel eens een eigen leven wilden leiden?

Santen was na de oorlog nog een lijstaanvoerder van het kleine trotskistische partijtje. Ik heb me daarover als grapje laten vertellen dat de leus was: Verstandige kwanten, kiezen Santen. Misschien hadden ze een pakkender leus, maar ik geloof niet dat ze in Amsterdam, waar toch de voorhoede van het Nederlandse proletariaat woonde,

8