Schimmenspel (filmdagboek)

een kans zich in de film tot een internationaal publiek te wenden. Hoe dan ook, ik ben blij dat er op deze manier een vorm van verzoening met de beweging komt, want nu word ik ook aanvaard als schrijver, nu wordt mijn afscheid niet meer gezien als een desertie of een soort verraad.

Eens, zeker 25 jaar geleden, kwam ik bij Michel en Hélène in Parijs. Ze hadden het boek Het nerveuze temperament van Adler liggen, dat ik weliswaar niet heb gelezen, maar waar, naar Michel mij vertelde, in stond, dat artistieke creativiteit een authentieke psychische kracht is, die zich op den duur niet laat onderdrukken. En toen ik eens met hem sprak over Arie Kater, die partijgenoot was, en over diens worsteling, zei Michel dat de motieven van de kunstenaar en van de revolutionair heel dicht bij elkaar liggen.

Zou hij het zich nog herinneren, en zou hij ook in die zin over mij denken nu ik schrijver ben geworden? Het is voor hem natuurlijk moeilijk te verwerken dat ik met de beweging heb gebroken, want min of meer was ik toch zijn rechterhand, rekende hij onvoorwaardelijk op mij voor de toekomst. Maar hij heeft aan Rudolf hartelijke groeten voor mij meegegeven, terwijl hij zelfs voorstelde, ook Ben Bella* voor de film te benaderen.

Ik was erg gespannen, voel me nu iets beter. Het is middernacht, dat wil zeggen een uur of drie. Waar een dagboek al niet goed voor is.

En wat ik vergeten was op te schrijven: Michel was zo nadrukkelijk in zijn verzoek, mij zijn groeten over te brengen, dat Rudolf hem vroeg, mij een briefje te schrijven en mee te geven. Maar hierop zei Michel: 'Vous êtes sentimental,' wat mij het verwijt herinnert dat Michel mij vroeger vaak maakte: dat ik overgevoelig was.

Hoe dan ook: het bevestigt mijn oorspronkelijke opvatting, dat zijn medewerking gebaseerd is op zijn gevoel tegenover de geschiedenis, ofschoon zijn opmerking, dat ik in de politieke beweging zijn enige vriend was, mij toch deugd doet. Zo is het ook waar, dat de Nijmeegse student Ruud Keurentjes zijn doctoraalscriptie is gaan schrijven geïnspireerd door Adiós Companeros, en dat Rudolf van den Berg zijn film maakt, eveneens geïnspireerd door Adiós. Wat niet wegneemt dat de Wetenschappelijke uitgeverij het restantje ervan heeft verramscht. Het is afschuwelijk. Maar een beetje heeft het boek zelf ook geleden onder de nieuwe ontwikkelingen. In het voorwoord noem ik Solzje-nitsyn, wat ik nooit zou hebben gedaan na zijn ideologische overschakeling naar 'het Westen', zijn voorkeur voor de meest reactionaire opvattingen. Het is Michel geweest, die me destijds attent heeft ge-

41