Schimmenspel (filmdagboek)

geschoolde mensen als Ernest Mandel en Pierre Frank nauw zou moeten samenwerken. Het gaf mij het gevoel alsof ik door de mand zou vallen, ofschoon mijn feeling voor politieke problemen mij al menige keer uit de moeilijkheden had geholpen. Mandel en Frank moeten het hebben gevoeld. Zij speelden als 't ware met mij. En toen ik Michel in 1963 in Wenen op een internationale bijeenkomst ontmoette, vroeg hij mij geïrriteerd of ik bang voor ze was. En daar had hij gelijk in: ik was bang voor ze, zoals ik nu bang ben voor Michel. Mensen die mij vreemd waren geworden, die mij in hun sarcasme en superioriteitswaan aan mijn vader herinnerden, tegen wiens sarcasme ik ook niet op kon, behalve door te vluchten. Ja. Op de keper beschouwd ben ik een ontmoedigd mens, al is mijn kijk op de maatschappij daar niet door veranderd, intellectueel blijf ik revolutionair marxistisch denken. Maar het is alsof mijn gevoel een andere loop heeft genomen. Het interesseert me eenvoudig niet meer, aan de revolutionaire beweging deel te nemen. Dat is wat me het meest verbaast.

Of verbaast? De ervaringen waren niet bepaald hoopgevend.

In dat opzicht ben ik een slecht voorbeeld voor de jeugd geworden, want met passiviteit verander je de wereld niet. Maar kun je het passiviteit noemen, als ik na mijn falen als revolutionair ertoe over ben gegaan, mijn leven literair te verwoorden? Het heeft toch ook tot deze film geleid, waarin Michel net zo goed aan het woord komt.

Er kwam een brief van Prager, waarin hij mij om inlichtingen vroeg omtrent Rudolf. De brief was kennelijk in opdracht van Michel geschreven. Deze ging dus af op de betrouwbaarheid van mijn mededelingen, terecht, omdat ik hem altijd naar beste kunnen inlichtingen heb verstrekt. Maar ineens werd er naar mij niet meer geluisterd. Hoe dan ook: mocht Michel erop staan dat er een dialoog met mij komt, dan gaat het wat mij betreft niet door. Rudolf heeft mij verzekerd, dat de film ook tot stand komt als Michel niet meedoet. Dat heeft mij opgelucht, want het leek er een ogenblik op dat het gesprek met Michel het hoogtepunt zou worden.

30 maart Rudolf is terug. Michel heeft toegezegd te zullen meewerken, op eigen verantwoordelijkheid, met ieder een eigen verklaring. En dat is het beste. Hij heeft gezegd: 'Tenslotte is Sal mijn enige vriend geweest in de politieke beweging.' Het was wel zo, al is er bij hem vaak sprake van diplomatie, want natuurlijk biedt het hem eens

40