Jullie is jodenvolk

We doen er lang over, voor opoe, binnen is het helemaal erg.

Vader is er weer. Alles is geregeld. Morgen wordt Saartje begraven. Morgen?

'Zo vlug al, vader?'

'Ja, mijn jong, dat is zo bij ons, doden mogen niet te lang boven aarde blijven.'

Waarom durf ik nooit te vragen wat ik juist het liefst zou willen? Ik durf niet eens te zeggen dat ik haar nog had willen zien.

Weer slapen we bij opoe. Waar ben ik? Wat is dat voor een tafeltje? Ik ben uit bed gevallen. Verschrikkelijk, vandaag wordt Saartje begraven. Wij zullen haar nooit meer zien.

Moeder blijft thuis, met opoe en de tantes. Zij gaan niet mee naar Diemen. Mogen vrouwen niet mee of is het omdat moeder nog niet goed is? Ik weet het niet en durf het niet te vragen. Zullen wij samen bloemen kopen voor Saartje, Maurits? Het mag niet, dat doe je niet op een joodse begraafplaats.

'Wilt u invallen als het Kaddisj wordt gezegd?' Vader vraagt het aan opa, zelf kent hij geen Hebreeuws.

We gaan niet meteen naar de begraafplaats. Saartje ligt in de Nieuwe Kerkstraat, in een kist. Wij staan er bij in een klein vertrek, er is weinig ruimte. Daar heb je de mannen in het zwart die de kist moeten dragen. 'Die was ook lang voor haar leeftijd,' zegt een van hen uit de grap tegen vader. Ja, dat is zo, Saartje was lang, ze was te veel uit haar krachten gegroeid, heeft de dokter gezegd. Misschien is ze daarom wel ziek geworden. Wat die kerel nu zegt hoort toch niet? Zou vader er verdriet van hebben? Ik kijk even naar hem, gauw, hij mag niet merken dat ik het heb gehoord.

Met zijn vieren zitten we in een auto. Maup en ik, bij vader en opa. Langzaam gaat het, de mensen op straat kunnen ons niet zien, wij hen wel. Soms blijven ze staan en nemen hun hoed af. Ik zou wel met Maurits willen praten, maar vader en

86