Opgedoken

geschikt zijn voor de export. Te allen tijde zal de indruk moeten worden vermeden, dat u als vluchteling naar ons toe komt.”

Ik schreef onze klanten in Noorwegen, Zweden, Denemarken en andere landen en verzocht hen mij de noodzakelijke referenties te sturen. Zij deden dit per omgaande en ik zond ze door naar de bevoegde instanties in Nederland.

De maand oktober verstreek zonder dat er bericht uit Nederland kwam. Ook de aanklacht ‘Rassenschande’ was officieel nog niet geseponeerd. We leefden in voortdurende spanning.

Door de gebeurtenissen op 7 november werd de hetze die tot een program zou kunnen leiden steeds groter. Herschel Grynszpan, de zeventienjarige zoon van een Pools-joodse familie die zich in 1911 in Hannover had gevestigd, schoot in de Duitse ambassade in Parijs de diplomaat Ernst vom Rath neer. Over het motief hoorden we niets en het lot van Vom Rath, die zwaar gewond voor zijn leven vocht, bleef onzeker. De joden in Duitsland, daarover bestond geen twijfel, liepen het grootste gevaar.

Op de avond van 9 november kwam oom Alfred, de oudste broer van mijn moeder, onverwachts bij ons langs. “De zoon van mijn hospita is plotseling gearresteerd! Jullie moeten je verbergen!”

“Maar waarom? Die jongen zal vast iets op z’n kerfstok hebben. Mij kunnen de nazi’s niets maken....” Ik verstomde. En hoe zat het met het proces rond de zogenaamde ‘Rassenschande’? Misschien lag het in de bedoeling alle joden in te rekenen, waartegen een aanklacht liep. Als de nazi’s wraak wilden nemen voor de aanslag - dan was iemand als ik een schitterende prooi.

We pakten onmiddellijk wat spullen in en gingen naar de Küstrinerstras-se om bij mijn moeder en zuster te overnachten. We vertelden hen wat we net gehoord hadden.

“Hier kunnen jullie absoluut niet blijven”, waarschuwde Vera. Dit adres waar je tot je huwelijk hebt gewoond is bekend.

Bij nader inzien waren we het met haar eens. We besloten bij de ouders van Ursel te overnachten, die niet ver weg aan de Olivaerplatz woonden.

De volgende dag bleek onze vrees maar al te zeer gegrond. Ernst vom Rath was in de middag van 9 november gestorven. Daarna werden overal in Duitsland de synagoges in brand gestoken. Joodse zaken geplunderd en joden gearresteerd. Er was de hele nacht huis gehouden. De krant die ons over de pogrom informeerde, sprak over ‘spontane acties van de woeden-