In Depot

geraasd, gescholden, gedreigd, wraak geoefend. Vanmorgen heeft een Duitse vrouw van deze wraakgevoelens getuigd, toen een Duits-Joodse ploegbaas zijn mannen, die naar zijn zin niet behoorlijk poot-aan gespeeld hadden, dreigde met een paar uur overwerk. ‘Wenn man später d’rauf los haut, hau* ich mit.’ Zo lopen de spanningen dwars door de nationaliteiten heen, Nederlandse Joden haten Duitse, maar ook Nederlandse, bijvoorbeeld leden van de Ordnungsdienst, Duitse Joden hebben zware grieven tegen de Nederlandse, maar zij koesteren ook rancunegevoelens tegen menigeen hunner landgenoten. Het gehele kamp gist van rancune over aangedaan leed, over achteruitstelling, over wat niet, en nu reeds begint de angst voor de botviering van deze rancune zich af te tekenen in de kringen der Duitse Joden. Men ziet om naar houvast, naar bescherming, wie zal hun houvast geven, wie bescherming? Wie zal de anderen bescherming verlenen indien en als de volkswoede in het kamp losbarst. Het wordt tijd te gaan denken aan een boven partijen staande Orde-Dienst, die moord en doodslag voorkomt of tegengaat.

donderdag 29 juli Vandaag mijn broer uitgeleide gedaan tot aan de marechaussée-kazerne. Hij is Arisch gehuwd. Negen weken heeft hij als leider aan multiple sclerose in het ziekenhuis gelegen. Hij is, als zovele patienten, die lijdende zijn aan een chronische ziekte, sterk achteruitgegaan wegens gebrek aan behoorlijke medicijnen, maar meer nog wegens gemis aan behoorlijke omgeving met goede, liefderijke verpleging. Hij kon nauwelijks nog met hulp, zijn benen verzetten. Ik had gemakkelijk kunnen ontsnappen. Zonder dat de marechaussée het bemerkte ben ik met de twee leden van de Ordnungsdienst, die mijn broer vervoerden, tot de vrachtwagen doorgedrongen, die hem naar Assen, naar de trein, vervoerde. Een ogenblik heb ik in verleiding gestaan, maar ik heb daaraan weerstand geboden: ik wilde in geen geval mijn broer in gevaar of moeilijkheden brengen. Bovendien schoot door mijn brein: het is de moeite niet meer waard, de oorlog is gauw voorbij, ’t Is een wonderlijke sensatie, zo dicht bij de vrijheid te staan en ze af te wijzen. Alsof men zich van een aantrekkelijke vrouw afwendt. En toch is deze vrijheid een relatieve winst. Wie zich in Westerbork kan handhaven, de transporten kan ontgaan, kan meer doen met zijn positieve gevangenschap dan de Jood in Amsterdam met zijn relatieve vrijheid of de Jood die is ondergedoken en tussen vier muren zit, en elke minuut het gevaar moet duchten geknipt te worden. De gevangenschap is het prikkeldraad en de opgelegde discipline in de barakken, maar verder kan men zich met wat fantasie en humor en wat liefde tot de natuur, een eigen wereld scheppen, waarin men de gevangenschap van het materiële lijf vergeet. Men kan zowel bij het werk, mits het buitenshuis ligt en zolang het normale krachten niet te boven gaat

99