In Depot

merende stukken, die in ons land te vinden zijn’; op een uitloper van de Hondsrug gelegen, was ze sterk aan winden blootgesteld, terwijl de veengrond er een onaangenaam soort vochtigheid verbreidde. Overal drong zand door, bij regen veranderden de wegen direct in diepe modderpoelen. De zomerse vliegenplaag, de oogontstekingen, alsmede ander ongerief, hoeft de lezer er niet bij te fantaseren; hij ontmoet ze wel hierachter. Een van de zeer weinige plekken, waarop men nog de hiertelande tot boekenwoord geworden term ‘onherbergzaam’ kon toepassen.

Hierna een stukje even nuchtere geschiedenis. Westerbork was geen Duitse, maar een Nederlandse schepping, met de bestemming om een aantal van de sinds 1933 naar Nederland gevluchte Duitse Joden te herbergen; het eerste groepje kwam in het kamp op 9 oktober 1939 aan en in mei 1940 was het aangegroeid tot een zevenhonderdvijftig personen. De toen uitgebroken oorlog zou de verdere geschiedenis van het kamp ten diepste beïnvloeden: met ingang van 1 juli 1942 ging het over in Duits beheer als ‘Polizeiliches Durchgangslager’, het bijvoeglijk naamwoord al even onheilspellend als het zelfstandig. Veertien dagen later begonnen de bezetters de Joden uit Nederland inderdaad dóór Westerbork heen naar Polen te trechteren, het ‘depot’ Westerbork, waaruit zij wekelijks een aantal Joden lichtten, die ‘auswander-ten’, een van de gangbare camouflage-termen voor deze massamoord. Dat ging zo voort tot eind 1944. Toen Westerbork bevrijd werd op 12 april 1945 waren daar nog een negenhonderd Joden over; de rest was weg en slechts enige duizenden daarvan zagen Nederland weer.

Tijdens deze oorlogsjaren had zich binnen het kamp een hoogst merkwaardige, misschien wel unieke, organisatie ontwikkeld. Reeds vóór de beheers-wisseling van juli 1942 hadden de bewoners deze zelf in ’t leven geroepen als een ‘buffer’, ter voorkoming van de intrede van de niet zonder reden gevreesde ss. Dank zij dit initiatief volstonden de Duitsers dan ook met een minimaal gering bewakingspersoneel. Maar dat konden zij - en wilden zij -alleen, omdat deze Joodse organisatie hen zo uitstekend bleek te kunnen voldoen in datgene, waar het nu juist voor hen op aankwam: een honderdduizend Joden zonder ‘moeilijkheden’ en a.h.w. geruisloos het land uit te werken. Wat anders tientallen, zo niet honderden manschappen vereist had, dat kregen zij hier kant en klaar geleverd. Nu is het natuurlijk zo, dat in Westerbork op de keper beschouwd niet veel anders en niet veel ‘ergers’ gebeurde dan elders in Nederland, waar een enkele Joodse en talrijke niet-Joodse instanties zich met een goed of kwaad geweten - en de meeste in elk geval onder minder klemmende noodzaak - lieten inschakelen in Hitlers duivelse opzet. Anderzijds moest zich in dit doorgangskamp nog onver-bloemder de afgrijselijke werkelijkheid onthullen ener collaboratie, waarbij een steeds kleiner aantal Joden een steeds groter aantal hielp wegvoeren. Een afschuwelijk middel om zichzelf te redden, afschuwelijk ook daarin,

6