In Depot

donderdag 24 juni De nieuw gekomen jongemannen zijn bij de heideploeg ingedeeld, de jonge vrouwen bij het heideplukken, het kruien van zand en van plaggen. Over de Boulevard des Misères trekken de gehele dag door processies van vrouwen, die het zand en de plaggen brengen naar een werk in aanbouw. Een nieuw element, dat het bedrijf van Westerbork een soort couleur locale geeft. Het geheel heeft eer het karakter van een maskerade, of van een scène uit een opera, dan dat van slavernij of dwangarbeid. Vrouwen in trossen van vijftig of honderd, gesteld onder toezicht van leden van de Ordnungsdienst: zij torsen twee-aan-twee tonnetjes aan een onder het hengsel gestoken stok, half gevuld met zand, of elk afzonderlijk één heideplag onder de arm, zoals een meisje, dat naar school gaat, haar lei. Niet in driftige werkgang, maar in slenterpas, zoals men langs een strandboulevard gaat. Niet in werkpak, maar in wandeldracht. In mantelpak, of in jurk, of in blouse-en-rok, met regenjas, met hoofddoek, op wandelschoenen, vaak met hoge hak, met roodgelakte nagels en geverfde lippen, gepermanent. Naar links en rechts wuivend met de hand, naar familieleden of kennissen langs de Boulevard. De vrouwen spélen werkkamp. Opéra bouffe. Vanavond cabaret in de ene vleugel van de barak. Propvol met mensen. Tingeltangel-liedjes, begeleid door harmonicamuziek. Een Italiaanse aria voor twee baritons. Jiddische gijn. Met het telkens terugkerende deuntje:

En wij zijn oorlogsmoe,

Wij gaan naar Mokum toe.

Ik mis mijn Kremzjelisj,

Ik mis mijn Sjabbestisch.

Cabaretsfeer in de ziekenzaal. Veel applaus. Voldaanheid. Een glimp van het oude Amsterdam, Rembrandtsplein. In de andere vleugel van de barak op hetzelfde uur in een hoek een godsdienstoefening van oude mannen met grijze baarden, wetsgeleerden, getooid met de stemmige, haast tot aan de grond reikende perkament-kleurige talles, met zwarte dwarsstrepen.

Van mannen, die wars zijn van wuftheid en lichtzinnigheid, zich hier meer dan ooit terugtrekken in het gebed, en buigend en buigend en buigend, de Enige God van Israël aanroepen voor hun verlossing uit ellende en slavernij. Geen klaterende stemmen van ledige uitgelatenheid, maar haast onhoorbaar geprevel van het woord van de Talmoed. Twee werelden, die volstrekt vreemd tegenover elkaar staan, gescheiden door een klein portaal.

Van de gemengd-gehuwden, die voor de keuze zijn gesteld tussen sterilisatie en terugkeer naar Amsterdam, of Polen, hebben naar schatting negentig percent geopteerd voor sterilisatie. Een vinnig debatje. ‘Hier heb je nu het karakter der Joden. Zij staan klaar om zich te laten steriliseren terwijl hun de vrije wil wordt gelaten om te weigeren.’ ‘Noem dat maar

55