De zoon van een gazzen

Het Nederlandse Jodendom was vergroeid met dit uiterste Westen, waar het contact met de grote Joodse wereld niet het minst werd gebarricadeerd door de taal-barrière. Het Hebreeuws was teruggedrongen naar het uitsluitend domein van synagoge en beperkte studie der Wet; het Jiddisch geheel verdwenen. Wat er nog van restte in verbasterde zin, was goed genoeg voor een Joods milieu in de Mediene of voor gedeclasseerde paupers in de Amsterdamse Jodenhoek. Gebruikte een niet-Joodse conferencier Joodse termen om een anekdote van Moos en Sam couleur locale te verlenen, dan geneerde zich de Joodse toehoorder. Het Nederlandse Jodendom dommelde rustig voort en werd hoogstens op een sjoelfeest wakker gehouden door concerten als het genoemde.

De gazzenszoon uit Zaandam liet dit alles koud. Voor hem bestond het Jodendom überhaupt niet meer sinds de dag, dat hij de wereld mocht binnengaan. Het constateren van het Joodse vraagstuk in zijn persoonlijke omgeving maakte hem extra opstandig. Hij wilde los, los. Niet ergens heen; ergens vandaan. Zo kwam hij in contact met anarchisten, die hem terstond aanvoelden als een der hunnen. In deze jongen manifesteerde zich immers een nihilistische trek, die alleen maar gericht was op afbraak van het oude. Dat er met dit oude iets zeer specifieks aan de hand was, deed niets ter zake. Op de Grote Markt klom hij op een stellage en hield wilde voordrachten, die de gevels, waarachter eens Bilderdijk was gestorven, geduldig verdroegen. Een rustige leraar kwam voorbij en ried de opgewonden jongen naar huis te gaan en zijn lessen te leren.

Naar huis ... Dacht hij nog wel eens aan de woning van de rebbe, waaruit hij stamde? Oom Gerson herinnerde hem bij die zeldzame gelegenheden dat hij zijn familie bezocht nog wel eens aan vroeger. Onverkwikkelijke discussies waren het enige resultaat. Wat wilde deze oom, van wie de misj-poche vertelde, dat hij sinds jaren een verhouding had met een niet-Joodse vrouw, die hij niet wilde huwen vanwege het Jodendom en die daarom zijn leven lang ongetrouwd bleef... Een gebroken levensbeeld op de grens van twee eeuwen diende zich hier aan. Wat was er bewust-Joods nog in te brengen tegen deze revolutionaire Jacob de Haan, die zijn verleden vertrapte en de wijde wereld in wilde, los van vooroordelen, vol van onbestemde, onstuimige, gelukzalige vrijheid.

Maar in datzelfde uitgebluste Joodse Haarlem leefde een man, innerlijk sterk genoeg om een antwoord te geven, dat wél het niveau bereikte, waar-

51