Martelgang of cirkelgang (over Da Costa) (zw)

DA COSTA ALS JOOD-CHRISTEN

XXVI. Ons slothoofdstuk: Isaac’s leven als Jood na de doop. De doop, zo stelden wij het, opende voor de meeste Joden de mogelijkheid van een onvermijdelijke, snelle assimilatie. Dat lag in de bedoeling. Zij werd in nagenoeg alle gevallen toegepast zonder enige religieuse bijgedachte en uit volstrekt sociaal- economische motieven. „Wenn die Gesetze das Stehlen silberner Löffel erlaubt hätten, so würde ich (Heine) mich nicht getauft haben. — Mündlich mehr hiervon.”

Hoe anders bij Isaac, de ontgoochelde Sefardische romanticus, die naar het Christendom komt uit diverse motieven en geladen met vreemde idealen. Gaan wij van twee gezichtspunten: Welke wijzigingen in zijn geestelijke structuur moest hij zich na 1822 bewust worden als Jood — én als Christen.

Men onderschatte niet, dat de openbaarmaking van zijn doop door hem bewust is uitgesteld tot het allerlaatste. Nemen wij het voorjaar 1820 als criterium, dan heeft hij ongeveer twee en een half jaar als krypto-Christen geleefd. Zijne christenbiogra-fen zijn met zulke problemen altijd spoedig gereed. Wij achten weloverwogen critiek ook bij dit onderzoek een eerste vereiste. Ons schijnt het, dat naast zijn persoonlijke problematiek twee factoren van betekenis zijn geweest voor dit lange dralen. Daar is dan allereerst zijn vader Daniël. Eerst na zijn dood komt het ervan. Men is geneigd te denken aan een historische parallel met Spinoza, de Joodse-Sefardische wijsgeer, met wiens denkbeelden Isaac aanvankelijk meer relatie heeft gehad, 105) dan bevorder-

105. De relatie De Costa-Spinoza verdient aandacht. Dat in zijn jeugdverzen Spinozistische invloeden merkbaar zijn, blijkt o.m. uit het slot van het Cain-fragment, Poezy, II, 98, „Als de Heere GOD IN ALLEN EN IN ALLES ALLES IS”. Later werd de tekst gewijzigd in „IN ALLEN ALLES”. Vgl. 1 Kor. 9:22. Zo bereikte het vers de Gezangenbundel van de Hervormde Kerk. Er zijn meerdere voorbeelden. „Hij (Adam) wilde als God, niet IN GOD zijn”. Dit n.b. als oorzaak van zijn val. Eerder: „WIE BE-VAT/DEN GOD, DIE TAL BEVAT?” Opvallende regels in Voorzienigheid. „GIJ ZIJT, EN T GEEN WIJ ZIJN IS ONZIJN.” Misschien vond de vroegrijpe, zinnelijke jongen aanvankelijk in het Spinozisme de onpersoonlijke abstractie, die hij behoefde. Denk in dit verband aan Gorter. Ook zal de Wijsbegeerte voor de romantische dichter van intuïtieve waarde zijn geweest. Zijn allereerste poezie, door ons gepubliceerd, draagt overwegend philosofische kenmerken. Wellicht kwam hij door Fichte tot het

63