Ondergangen

terde: 'Naarmate ik echt sterk ben geworden in menselijk leven en kunstbedrijf, heb ik dit land zuiver-weg gehaat'; zijn enige troost was dat het Hollandse volk 'gerustwel voordertijd (...) zal ondergaan'¹. Wil men in Ondergangen iets bereiken, dan gaat men zoals Kees naar Canada, 'dat werkzame land', of zoals de zoon van de oudste zuster, Johanna, naar In-dië, naar Java. Ook zuster Anna komt in haar nood op die gedachte: 'als ze naar Indië ging'... Het idee van een vlucht naar Indië was De Haan vertrouwd: van zijn jaargenoten van de Rijkskweekschool voor onderwijzers in Haarlem, vierentwintig in getal, waren blijkens het Gedenkboek van die school van 1912 vier stuks naar Indië gegaan, De Haans zuster Carry van Bruggen vertrok in 1904 naar Indië, zijn echtgenoot Johanna van Maarseveen had er familie en zelf schreef hij in maart 1905 in een moment van grote moedeloosheid aan Lodewijk van Deyssel²: 'Als ik maar wat vinden kon, dan ging ik wel naar Indië of zoo'... De jongste zuster, Liesbeth, heeft tijdelijk succes in het buitenland. Maar als ze terugvalt op Holland en zich vastklampt aan Anna, sleept ze ook die mee in haar ondergang.

De eerste hoofdstukken van het boek doen een breed opgezette roman verwachten, ja, bijna een Hollandse familieroman met een inslag van streek-

82

¹  'Voorwoord aan: Georges Eekhoud', in: 'Over de ervaringen van Hélénus Marie Golesco', Nerveuze vertellingen, Amsterdam 1983, p 52

²  zie: Open brief aan P.L. Tak, 1982², p 30