In Russische gevangenissen

bereikt, dat ik hen volstrekt niet kon geloven en vertrouwen. Vandaar, dat ik herhaaldelijk dezelfde vragen in verschillende steden heb moeten doen. Met de politieke gevangenen heb ik die moeite niet gehad. Verbitterd tegen de regering, ziek van ellende, begerig om het buitenland tegen de tegenwoordige regering in te nemen, zullen óók zij wel eens overdrijven. Maar het is mij nooit gebeurd, dat de verklaring van één die van een ander tegensprak. Integendeel: hun verklaringen waren in de verschillende gevangenissen gelijk op een wijze, die vertrouwen wekt.

Ik ben door de Russische regering met de meeste welwillendheid geholpen. En door de politieke gevangenen, behoudens enkele uitzondering, nooit gewantrouwd. Het was zeker vreemd voor hen, iemand die met hoge regeringsambtenaren in de gevangenis kwam, zó belangstellend te zien in hun ellendig lot. Ik heb het sommige gevangenen gevraagd: ‘Wantrouwt u mij niet? Denk toch aan Azef.’ En het antwoord: ‘Laat Azef een vreselijke vergissing zijn geweest, in ’t algemeen is iemand, die zó spreekt en doet wel betrouwbaar... al blijft het vreemd, dat de Russische regering u maar zo vrij in de gevangenis toelaat. ’

En inderdaad: de vrijheid, die men mij in de Russische gevangenissen heeft toegestaan is ongelooflijk groot geweest. In de meeste landen mag men geen woord tegen de gevangenen spreken, en zeker niet alleen met hen zijn. In Rusland heb ik meermalen gedurende lange tijd met politieke gevangenen alleen in hun cel gesproken, waarbij ik slechts had te beloven, hun geen geschriften te geven, noch stilweg geschriften van hen mee te nemen. In enkele gevallen heb ik een onderhoud met een politieke gevangene alleen moeten afdwingen. Eerst moest de tolk erbij zijn. Later moest ik beloven te vertellen wat de gevangene mij had meegedeeld. In zulke gevallen zei ik beleefd en bedaard: ‘Wat u mij niet moogt toestaan, dat moet u mij niet toestaan, maar wat u mij weigert zal ik publiceren en de gevangene zal ik vooraf vertellen onder welke omstandigheden hij met mij spreekt.’

Ik heb ronduit gezegd, dat ik in Holland niet tot de socialisten of de anarchisten behoor, maar dat de tegenwoordige Russische

20