Arm en rijdend op een ezel

lijkertijd rituele veranderingen aanbrengt. De joodse wet geldt voor altijd en eeuwig. Verandering van de wet geldt in het jodendom als ketterij.

We kunnen ons afvragen of het jodendom zich met een messiaanse toekomstverwachting wezenlijk van andere religies onder scheidt. Ik denk van niet. Ik vermoed, dat een toekomstverwachting van een nieuwe en betere wereld één van de voornaamste kenmerken van elke grote religie is. alhoewel het ongebruikelijk is om deze kwaliteit in de definitie van religie op te nemen. De reden is waarschijnlijk, dat we menen, dat we dan een fundamenteel onderscheid aanbrengen tussen de zogenaamde wereldreligies, die zich onderscheiden door hun universalistisch karakter en de clanreligies, die zich beperken tot het wel en wee van de eigen gemeenschap².

Ik denk echter, dat messianisme, een heilsverwachting In de éen of andere vorm, als het meest wezenlijke van religie kan worden beschouwd. Het jodendom onderscheidt zich echter van andere religies in het geloof, dat de messiaanse tijd elk ogenblik kan aanbreken.

Het jodendom verschilt dan eigenlijk alleen van wat wij messianistische bewegingen plegen te noemen in de zin, dat er geen nieuwe rituelen tot standkomen en geen oude worden afgeschaft om de messiaanse tijd te bewerkstelligen. Waar dat wel gebeurt, moeten we van een heterodoxe messianistische beweging spreken. Het is overigens goed mogelijk en ook voor de hand liggend, dat een dergelijke beweging zich tot een gewone huis , tuin- en keukenreligle ontwikkelt, evenzeer als messianistische bewegingen uit gevestigde religies voortkomen.

MESSIANISME IN HET JODENDOM

Het jodendom heeft heel wat messianistische bewegingen gekend, die zich soms tot nieuwe religieuze varianten ontwikkelden en soms alleen nog in de geschiedenisboekjes bestaan. Het eerste christendom kan bijvoorbeeld als een messianistische beweging worden be schouwd, die uit het jodendom voortkwam (Werblowsky 1958:106). Het koesterde een allesomvattende heilsverwachting, schafte oude rituelen af en voerde nieuwe in. Het groeide uit tot een aantal christelijke religies. Verder zijn vooral de bewegingen van Shabbattai Tswi en jakob Frank bekend. Vooral de eerste is uitvoerig door Scholem (1973) beschreven. In beide bewegingen koesterde men verwachtingen omtrent een nieuwe wereld. Oude rituelen werden vervangen door

5