Als de dag van gisteren ...

'Hier kun je lezen wat het ghetto aan de Joden heeft misdreven.' Schimmen uit het verleden. De tragische optocht trekt voorbij.

Ze schuifelen langs mij, de gehavenden en gekneusden, aan wie zo onmetelijk veel werd misdreven, twee duizend jaar lang. Daar lopen ze, de tragischen en de lachwekkenden, de bangen en de heldhaftigen, de menselijken en de geperverteerden. Hannie Polak en Sorie van Praag sjokken mee, een kind op de arm, kinderen aan hun rokken, en tante Braggie en ome Jopie en al die honderden mensen, die de wereld van mijn jeugd hebben bevolkt en van wie ik nooit afscheid zal kunnen nemen. Mijn vader duwt de handkar. Er speelt een ironische glimlach om zijn mond. Meneer Scherpenzeel, zijn beste vriend, heeft hem zeker iets ingefluisterd...

Ik hoor de stem van grootmoeder Gitele, die het gevecht met de hele wereld aandurfde, omdat zij haar vijf kinderen moest groot brengen, in eer, deugd en fatsoen. Kijk, daar gaat Jacob, die een brood stal en miljonair werd en slechts bij een kinderachtig speelgoedtreintje rust vond. Jacob, de Jood, die altijd op de vlucht is.

En de helden van Warschau marcheren voorbij. Ze vochten met blote handen tegen machinegeweren, even heroïsch en dwaas als meneer Maandag, die dacht met een emmer bleekpoeder een leger te kunnen weerstaan.

Ze lopen weer het Achturenlied zingend door de Franse Laan, de slijpers en verstellers van Amsterdam, die Henri Polak vereren als een wonderrebbe en van hun bond een geseculariseerde Joodse gemeente hebben gemaakt.

Zephyr da Costa de schizophrene lugubere fantast en Sidney Horowitz; die de Krijgsraad van de R.A.F. riskeerde, omdat hij

251