Voordat ik het vergeet

lig en vaal van vijfjaren eenzaamheid onder een vloer ergens in de Achterhoek.

In de weken daarna krijgt de bevrijding elke seconde een andere gestalte. Zij is: een dievegge, die weigert ondergedoken huisraad terug te geven. Zij is: een lange lijst met namen van mensen, die terug zullen kunnen komen, over een week, over een maand. God zal het weten. Zij is: vervallen huizen. Zij is: onfrisheid. Maar in il die gezichten van de bevrijding overheerst weemoedige droefheid.

Zes weken na de bevrijding. De onpeilbare wond schroeit niet alleen in Amsterdam. In Haarlem vertelt men mij van fusilleringen van Joden. In Arnhem is nog geen enkele Joodse ingezetene teruggekomen. In Groningen drukt het leed der weggevoerden als een berg.

Twee maanden na de bevrijding: Reizend door bevrijd Europa, met een militaire uniform als paspoort en met alle faciliteiten van het reisbureau Eisenhower, is de bevrijding: een zwarte vlek, een eindeloze zwarte poel, die over de grenzen van dorpen en steden, over demarcatielijnen en fronten heengrijpt. 'Want om te leven moest elke overlevende iemand verraden door hem in de steek te laten. Willens en wetens, of door toeval of door geweld gedwongen, maar ieder der overlevenden werd op een gegeven ogenblik gescheiden van zijn vader of van zijn broer, van zijn vrouw of kind. Zo groeide een altijd-aanwezig besef van schuld, dat uitliep in zelfmoorden of in een brandend gevoel van verantwoordelijkheid, omdat men het oordeel had overleefd. Elkeen, die zichzelf gespaard zag door wat hem toeleek een reeks wonderen te zijn, wist dat hij ten eeuwigen dage zou worden vervolgd door de vraag: waarom? Waarom ik juist? Wat moet ik doen om mijn schuld te boeten, nu ik gespaard ben gebleven? Wat was het, dat

88