Die-en-die is er nòg ...

Meneer Maandag gaf me introducties mee voor mensen, die hij nooit had ontmoet en die hij alleen maar kende, omdat hun namen en adressen stonden in het krantje, dat hij elke week uit Lodz ontving. Hij stopte me ook een papiertje in de hand, waarop hij met Hebreeuwse karakters de naam had geschreven van het zeldzame boekwerk in het kastje met de Judaica. ״Als je in Wilna mocht komen, vraag dan in de Straschun-bibliotheek of ze er een exemplaar van hebben," drong hij aan. Ik beloofde het. De tocht door Oost Europa werd een reis in het land der verschrikking. Het was nog vóór 1933. De wereld moest toch nog wennen aan de gedachte, dat men honderdduizenden mensen kan laten sterven, omdat men geen oplossing wil aanvaarden voor een vraagstuk, dat men het Joodse probleem noemt, terwijl het in werkelijkheid een Christelijk probleem is. In Czestochowa, in Sosnowitz, in Bedzijn, in Krakau, Lodz, Warschau en in Wilna in het Noorden, in Byalistock op de Russische grens, overal hoorde ik dezelfde klachten: ״De Russen hebben ons geslagen, maar honger doet óók zeer. De Polen boycotten ons."

Vroeg ik aan regeringspersonen waarom de wettelijke gelijkgerechtigdheid der Joden niet in de practijk werd verwezenlijkt, dan luidde het stereotype antwoord: ״Mamy klasne kropoty. We hebben onze eigen zorgen." Joodse studenten vertelden me, dat de numerus clausus officieel was opgeheven, maar in werkelijkheid langs omwegen werd gehandhaafd. Zij moesten zelf lijken voor de snijkamer leveren, kadavers van Joodse zwervers. De handen van een Joodse student mochten alleen Joodse lichamen, dood of levend, aanraken. In Lodz, pesthol der zwarte holen, waar zes honderd

52