Die-en-die is er nòg ...

kwam. Dan waren alle familieveten vergeten. Dan vocht ze als een leeuwin, en als ik zeg: vocht, dan bedoel ik dat woord in de letterlijke betekenis. Ze is in al haar primitieve onwetendheid toch een persoonlijkheid geweest, grootmoeder Gitele. Persoonlijkheid uit zich, wanneer iemand zich door het leven niet kapot laat slaan. Grootmoeder Gitele kende het woord nederlaag niet; ze bezat geduld en daardoor de zekerheid van de overwinning. Ze had lezen noch schrijven geleerd. En haar woordenschat, beperkt, was een mengelmoes van middel-Duitse dialecten en verbasterde Hebreeuwse woorden, met hier en daar, als een krent in de rijst, een enigszins zuiver Nederlandse uitdrukking. Veel hinder heeft zij van haar ongeletterdheid niet gehad. ״Ik weet, dat een sinaasappel, die drie centen kost, niet voor vier duiten verkocht kan worden, en meer hoef ik niet te leren," beweerde ze altijd.

Wanneer een van de kleinkinderen wel eens zei, dat het toch eeuwig zonde en jammer was, dat grootmoeder nooit had leren lezen en schrijven, zei ze rustig: ״De geleerden benne' de verkeerden en trouwens, lezen en schrijven kun je leren, maar verstand kun je alleen maar hebben."

Het gemis aan kennis der schrifttekens voelde ze pas, toen haar ene dochter naar Londen verhuisde. Die schreef natuurlijk brieven naar Amsterdam, brieven, die grootmoeder niet kon lezen. Dat kon ze niet verkroppen, de oude vrouw, want in haar jaloerse liefde voor eigen kroost vermoedde ze, dat er meer in die brieven stond, dan men haar voorlas. Bovendien kon ze zelf geen antwoordbrieven schrijven.

״Ik voel me als een doofstomme," klaagde ze.

Ze liet zich de brieven telkens opnieuw voorlezen. Wee

26