Niemand die het antwoord weet

gaan. Maar in de koortsige atmosfeer van die werkplaats kwam van mijn plan niets terecht. De jongens vertelden elkaar, dat we kamfer in het brood kregen om onze lusten te blussen. Ik had het nooit kunnen proeven, trouwens ik heb niet gemerkt dat brood enig kalmerend effekt had, bij mij noch bij anderen.

De dokters, die de arbeidstherapie hebben uitgevonden, zullen wel knappe mensen zijn geweest, maar mijn ervaring is, dat ik me nooit zo eenzaam heb gevoeld, als juist in die werkplaats tussen die vervloekte postzakken. In de eenzaamheid zijn je driften je enige gezelschap, je echte vrienden. Ik met mijn aanleg en eerzucht, kon met die stomme postzakken niet tevreden zijn. Maar dat was niet de voornaamste oorzaak van mijn eenzaamheid. Ik was uit de gewone mensenmaatschappij verbannen. Afgesneden van het weinige, waaraan ik werkelijk hechtte. De mensen die het gesticht hadden ingericht waren met de beste bedoelingen bezield. .. dat zal wel. Maar het resultaat was, dat alles in dit gesticht je eenzamer maakte. De systematische achterdocht. Nergens was een plekje waar je echt alleen kon zijn, zolang je wilde. Niet op de W.C. en niet in je slaap-kubiekje, dat van voren openging met van die lage zwaaideurtjes die de kroegen in Wild-West films hebben; niet in de werkplaats waar je vrienden zich tegen je op lieten jagen en waar je dubbel de hel in had, als je merkte, dat je zelf ook mee-hitste, vlugger, vlugger, ik ben beter dan jij.

Het leven in zo'n gesticht is net een vreemde taal. In het begin een reeks onsamenhangende klanken. Gaandeweg ga je losse woordjes onderscheiden. Dan bemerk je welke woorden bij elkaar horen. Je begint, wat vroeger vreemd was, langzamerhand te verstaan. Precies zo ging het met de massa der verpleegden, verplegers, bewakers en huishoudelijk personeel. Ik zag de hele draaikolk. Maar ik liet me niet meezuigen. Ik beperkte me tot Jan en Gerard. Na enige tijd

68