Het Joodse vraagstuk

cligheden in alle tijden, in volle bewegelijkheid en toch met behoud van eigen karakter en afzonderlijkheid. Zij hebben op deze manier bereikt, dat het verleden doorwerkte, dat de manifestatie van ..heilig” leven, die het volk Israël had vertoond, voor het vervolg bewaard bleef en ook onder zich wijzigende omstandigheden kon worden gevonden. Door zijn verleden zo te fixeren, dat het in kanonieke schriften overdraagbaar werd tot in lengte van geslachten, maar door het tegelijk zo soepel aanpasbaar te houden dat een practi-sche leefregel er altijd en overal uit te distilleren viel. heeft het Jodendom de tijd doorstaan. Een aaneenschakelend geheugen, scherp redenerend vernuft, plooibare koppigheid, en die combinatie van apocalyptische uiteindelijkheid en gebruikmaking van het ogenblik, die menigmaal verbluffend werkt, al deze dingen tezamen hebben er toe bijgedragen het bepaalde „Joodse’ mensentype te kweken, liet moment waarop alles aankwam was de gehoorzaamheid aan de Tora en de traditie, maar niet als aan een drukkende zedewet, waaronder de mens zucht, veelmeer was die Tora de trots van de Jood, het teken van zijn uitverkorenheid boven alle andere volkeren, zijn cerstgeboorlerecht. In zoverre hielden de „kinderen Abrahams” een voorkeur temidden van de Joden, die uil heidcnvolkcrcn waren toegetreden; zij hadden de oudste brieven en behielden die tot de voleinding der wereld. Dit is de particularistische trek. die bij het universalisme toch nooit is verdwenen en die een zekere exclusieve hooghartigheid met zich bracht. In verwijderde vorm légden ook de proselyien zulk een exclusieve houding aan de dag, reeds dadelijk na hun overgang, tegenover de heiden-blij vende omgeving.

Alles bijeengenomen trad het Jodendom in deze Hellenistische tijden met groot zelfbewustzijn op en voerde het zijn propaganda met vrijmoedigheid. Met profiteerde daarbij van de algemene sympathie voor oriëntaalse religies in Grieks-Romeinse kringen. Maar in wezen lag zijn kracht daarin, dat het door zijn hooggeestelijke godsopvalling en zijn sobere beeld loze cultus voor de tijdgenoten het karakter droeg van philosophie en religie tegelijk te zijn, hetgeen vrij-

81