Het Joodse vraagstuk

en zijn opvolgers bewogen heeft om vergunning aan de Joden le geven naar Jeruzalem te trekken en daar hun stad en tempel weer op te houwen, is onzeker. Mogelijk sprak hierbij het politieke belang om in het omstreden Palestijnse gebied een toegewijde, immers door privileges verplichte bevolkingsgroep te hebben, mogelijk ook de notie van een zekere geestelijke verwantschap tussen de leer van Zoroaster en van Moz.es. De wereldpolitiek van die eeuwen had een neiging tot religieus-ethisch pathos, het besef van roeping tot vernieuwing van de gehele cultuur ging hand in hand met de imperiale expansie. In elk geval is er nauw contact geweest tussen het Jodendom en het Parsisme, getuige de opname van het uitgesproken moment van opstanding en vergelding in het hiernamaals en de engelenleer in het Jodendom, dat op deze punten voordien zeer sober was gebleven. De gedachtenwereld van de apocalyptiek is als geheel trouwens onder Parsistische invloeden gevormd. De dramatiek van het bovenwereldlijk gebeuren in de tegenstelling der geestelijke krachten en hun onderlinge spanning en strijd, als dieper wezen van wat het aardse bestaan vertoont, zoals de leer van Zoroaster dat alles kende, heeft de hele antieke visie beïnvloed en ook het Jodendom heeft zich daaraan niet onttrokken. Deze Perzisch gedrenkte streken zijn ook de bakermat geweest der latere gnostiek.

De belangrijkste grootheid in deze wereldperiode is echter het Hellenisme geworden, dat de Perzische macht heeft afgelost en opgenomen. Na Alexander de Grote was het niet meer mogelijk een volmaakt afgesloten leven te leiden, zonder geheel weg te kw ijnen. De mededinging was voor alle volken geopend; ieder kon bijdragen wmt hij bezat tot de eenheid van de nieuwe mensheid. Deze universele visie was de erfenis van de Griekse geest aan de antieke wereld, het beginsel der humaniteit onder de idee der alomgeldige waarheid. Dit was het meest westerse van de elkaar hier ontmoetende geestessystemen, ook het meest rationele. Daarentegen was het Perzische meer op de aanschouwing gebouwd en het hield het contact tussen natuur en geest op symbolische manier vast. De Joodse visie was de meest strikt reli-