Het Joodse vraagstuk

maar overal niettemin herkenbaar en als Joden afzonderlijk georganiseerd. Alleen een losse band, soms niet meer dan een gevoel van piëteit, verbond velen met het oude stamland. Jeruzalem was een soort Mekka voor ben geworden, waar men heenging ter bedevaart. Zelfs was de stamverwantschap met het oude Israël in vele gevallen afwezig, daar een uitgebreide missionaire werkzaamheid tal van niet-Joden als proselyten aan het Jodendom toevoerde. We staan dus voor een andere formatie, die weliswaar uit het oorspronkelijke volk Israël was voortgekomen, maar op essentiële punten daarvan afweek. Het is een religieusculturele gemeenschap geworden, die niet zozeer gekenmerkt wordt door verwantschap en geografisch-politieke eenheid als wel door overeenstemming in geloof en moraal, een „kerk”. De religieuse practijk en de daarin levende geest stempelde de mensen tot deelgenoten van die bepaalde bestaansorde. Een scherp geformuleerde belijdenis, een sacramentele inlijving en een stipte observantie vormden de grondslag. Zulke formaties kende het Hellenisme er meerdere; het Parsisme, het Hellenisme zelf, het Christendom, later ook de Islam. Wel waren in deze religieuse gemeenschappen de oorspronkelijke stamvolkeren nog te vinden, maar hun basis was die van een universele humaniteit, zoals juist naar de ideeën van het Hellenisme één wereldcultuur de oude gescheiden volkeren zou opnemen en tot een hogere eenheid samensmelten, waarin ieder naar zijn aard zou bijdragen.

Tijdens en na het exiel heeft het Joodse volk zich dus niet laten opsmelten in de andere volkeren, waartussen het leefde. De herinnering aan het verleden in het eigen land met cultus en levensvorm en het besef van eigen wezen waren te sterk dan dat het kon opgaan in vreemd leven. Een zekere melancholie hing over het volk in ballingschap, getuige zijn psalmliederen uit die tijd (Ps. 137), vermengd met verbeten woede tegen zijn vijanden die het ontwricht hadden. Naast die melancholie was er echter plaats voor verstandige aanpassing aan milieu en mogelijkheden. Toen de gelegenheid gegeven werd om terug te keren heeft slechts