Het Joodse vraagstuk

der daemonische aspiraties; of liever hij ziet zich een grens gesteld waarbuiten hij niet heeft te treden, op straffe van aan verderf te vervallen. De terreinen zijn duidelijk aangewezen. Aan deze zijde van de grens is de aarde met haar mogelijkheden van bewerking en haar schepselen, ja het hele universum met zijn schepselen. Aan de andere zijde is Hij, de Eeuwige, in zijn ondoorgrondelijkheid maar in zijn almacht en heerlijke volheid. Alle verering, die aan mindere góden of machten wordt gegeven, wordt aan hem onttrokken en is schandelijke dwaasheid. Daarom geen doodsmystiek of -mantiek, geen aanbidding van hemellichamen, geen vegetatiecultus. Wie langs magische weg meer wil weten of kunnen, overschrijdt de gestelde grens. De hogere theologische bewerking van deze momenten stamt uit de na-exilische tijd, maar de primaire, minder gereflecteerde overmacht van deze visie gaat terug tot in de mozaïsche periode; zelfs de patriarchale voorgeschiedenis staat onder haar invloed.

Met deze structuur hangt samen, dat Israël als geheel de aandacht samentrekt op het reële aardse leven. De grenzen van geboorte en dood worden er met klem geëerbiedigd; een generzijds wordt buiten de gezichtskring gesloten.

Dat de menselijke ziel gevoelig is voor inwerking van die zijde was aan Israël niet verborgen, maar het ging er niet op in. Het stond op dit punt in scherpe tegenstelling tot Egypte met zijn enorme cultus van het dodenrijk en zijn inwijdingen in de doodsmysteriën; ook tot de religieuse cultuur in Kanaan met haar occulte practijken. Ook hier bewijst de felle bestrijding van elke neiging in die richting hoe het principe van het Israëlitische leven zich met moeite en voortdurende strijdvaardigheid heeft moeten doorzetten bij de volksmassa en dat het in wezen een visie van de élite is geweest, die het geheel heeft gesmeed, ook tegen wil en dank. Maar in dat Israëlitische wezen lag dan toch die positieve trek ten opzichte van het aardse leven, die ook het latere Jodendom niet heeft verlaten. De aandacht werd niet afgeleid naar de duistere gebieden van voorgeboortelijk bestaan of van een existentie na de dood. Men wilde daar be-

58