Het Joodse vraagstuk

proces, waarbij met behulp van een vreemd object het psychische leven bepaalde inbonden, die zich aandienen maar nog niet duidelijk zijn, opvangt. Ontegenzeggelijk is de Jood, ook in de misvormende simpelheid van het antisemitisme, een symbolische figuur en vervult hij als zodanig een rol in het psychische leven van de groep die ermee werkt. Anders zou ook niet te verklaren zijn, hoe het antisemitisme zo tallozen heeft kunnen inpalmen. Een verschijnsel van zulk een omvang en zulk een hevigheid kan niet met oppervlakkige verklaringen worden opgehelderd. Het heeft in weinige jaren zijn bekeerlingen gemaakt in alle mogelijke kringen, ook waar men het eerst verre van zich wierp. Wel zijn veel mensen slachtoffer van de propaganda geworden, meer dan ze zichzelf willen toegeven; maar juist het feit dat dergelijke propaganda resultaten heeft bewijst, dat diepere collectief-psychische problemen in het spel zijn.

Een symbool is nooit de uitdrukking van een bepaald gevoel of van een bepaalde gedachte alleen, maar altijd van een relatief onbekende, maar voor het voortbestaan belangrijke toestand. Gedachten en gevoelens zijn er beide in betrokken, ja het is samengesteld uit de hoogste inhouden van het bewustzijn en de allerdiepste primitieve roerselen. Wanneer in een mens of in een samenleving een levend symbool opkomt, is dat een teken van een ingrijpend proces van groei, voortgang, van wording van nieuwe levenstoestanden. Men kent zichzelf nog niet in wat zal komen, maar men voorvoelt en beseft beslissende dingen. Een verborgen samenhang, een niet geheel doorzichtige inwerking van krachten op elkaar, een waarheid, die bezig is zich te manifesteren, een gecompliceerd proces van verandering, een herleving, die zich aankondigt, maar nog niet vol wordt beleefd, zoekt uitdrukking in één samenvattende figuur, die dan dus oneindig meer bevat dan de vorm op zichzelf schijnt aan te wijzen. Het symbool is altijd meerzeggend en drukt de dingen uit, die men niet kan beschrijven, omdat ze zowel onder als boven de lijn van beheerste inhouden liggen, en die het verwarde heden verbinden met wat was en wat komen zal. Het symbool is drager van een belofte en tegelijk van een

28