Deze vijandige wereld

wij net zo lang op een brok tot er een stuk afbrak, en nog een, tot de massa als puin kon worden vervoerd. Wij bakten met veel geweld als er een Duitse soldaat in de buurt was, of tilden bij zijn komst-in-de-verte plotseling de kruiwagen op waarachter wij hadden staan praten, en maakten loze gebaren als de kust weer veilig was. Een dikke, astmatische feldwebel van middelbare leeftijd en met een Hitler-snorretje joeg hijgend met een stuk hout achter je aan als je niet snel genoeg op je hurken rondsprong omdat hij je had betrapt op nietsdoen: sabotage. Ik stond te roken, draaide me om en zag hem achter me staan. Zou ik de sigaret nog kunnen weggooien, maar hij had het toch al gezien, en ik nam een haal, alsof het was toegestaan. 'Schmeckt gut was, eine Zigarette,' zei hij alleen, en reed weg op zijn fiets. Het stroomde van de regen, maar wij mochten niet schuilen in de keet, die was alleen bestemd voor de ariërs, meestal betonwerkers. Toen ik me even bij de kachel wilde drogen hoorde ik in de open deur: 'Scheisse was, unseliges Wetter.' De feldwebel kwam binnen, terwijl ik op mijn hurken was gaan zitten tussen een groepje arbeiders die snel om mij heen waren gaan staan, als in een Russische film dacht ik en rilde tegelijkertijd, tot hij weer in de regen verdween.

Zulke overtredingen begingen wij allemaal, en meestal was het niet gevaarlijk, er waren ook goede Duitse soldaten. Een mager mannetje in uniform, met donker haar en treurige bruine ogen, noemden wij Sallie Cohen, en hij wist het. Hij kwam uit Frankfort, waar hij eens veel joodse vrienden had gehad. 'Met jullie kan ik tenminste vrijuit praten zonder bang te zijn,' verzuchtte hij. Of: 'In de eerste wereldoorlog is er één korporaal te weinig gesneuveld.'

Maar over één ding waren alle Duitse soldaten het eens: 'Juden wissen nicht was Ordnung ist.' Bij het binnengaan van Schiphol, bij het verlaten ervan, werden wij geteld, in rijen van vier, maar het klopte nooit, absoluut nooit, altijd was er

64