Schimmenspel (filmdagboek)

werd en een politieke verklaring aflegde, toen er gedraaid werd. Hij gebruikte het woord vriend niet meer voor mij, maar sprak over een zeer waardevolle kameraad, zei dat hij buiten de politieke beweging geen vrienden had, dat hij niet begrijpt en niet had begrepen waarom ik uit de beweging was gegaan, en dat hij het aan mij overliet of ik hem wilde opzoeken of niet.

Ik voelde mij trillen van kwaadheid toen Rudolf mij dit vertelde, en zei hem dat ik 's middags nog terugging naar Amsterdam. Later zou ik, in de film, wel een antwoord geven op de woorden van Michel, wanneer mijn woede was geweken en ik de situatie meer objectief kon bekijken.

In elk geval voel ik mij nu opgelucht.

Het is duidelijk dat Michel 'harder' is dan ik, en zich beter weet te handhaven in de harde strijd van de revolutionaire politiek. En het is een aspect van mijn falen, toen ik na dertig jaar actief te zijn geweest, ermee uitscheed. Want politiek gesproken is er geen rechtvaardiging voor het opgeven van de revolutionaire strijd in een wereld die zo ernstig bedreigd wordt.

Maar ik kon het nu eenmaal niet meer aan, na in een dwangpositie te zijn geplaatst die mij geen uitweg meer bood, en ik heb er geen spijt van. Toen heb ik gekozen voor het schrijverschap. Daar heb ik niemand mee verraden, en niemand mee benadeeld. Voor zover ik daarbij een oriëntering zoek is het die, aangegeven in het manifest van revolutionaire kunstenaars uit 1938, dat is ontworpen door Leo Trotski, en dat de kunstenaar vrijmaakt van de discipline van de revolutionaire partij, hem het recht geeft op artistiek anarchisme, mits dit zich richt tegen de onderdrukker, en aan de kant staat van de onderdrukte. Ik heb dit tot uitdrukking gebracht in een soort credo, dat in Bzzlletin heeft gestaan, en dat ik destijds aan Rodolphe Prager heb meegegeven, die later het contact met Michel tot stand heeft gebracht.

Michel weet dus wie ik ben, anders had hij trouwens zeker niet aan de film meegewerkt.

¹ Het schrijverschap is, dat heb ik al eerder gezegd, de verantwoording van mijn leven.

Rudolf stelde het op prijs dat in de film-verantwoording van mijn leven ook Michel zou voorkomen, en dit is nu dus gebeurd. En met een volkomen waarheidsgetrouwe herhaling van wat destijds is voorgevallen. Ook in 1963 had Michel mij laten weten, toen door een brief aan mijzelf, dat hij de gerezen moeilijkheden naar aanleiding van een brief van Hélène aan Maurice, die ik had gelezen omdat Maurice met

85