Dapper zijn omdat het goed is

te bereiden valt er niets meer. Dat geeft een gevoel van ordeloosheid, want hoezeer mr. Smeets ook de touwtjes in handen heeft gehad, ik heb hem er trouw bij geholpen. Met hem heb ik pakken jurisprudentie doorgenomen en ofschoon hij in mijn 'ontdekkingen' heel wat heeft moeten schiften, is er toch wel wat waardevols overgebleven. In elk geval krijg ik nu enig begrip voor het wezen van de rechtspraak. Hoe het ook moge klinken, bijzonder nuttig (beslissend zelfs) daarbij was mijn kennis van een boek van de militaire theoreticus Clausewitz, die ergens schrijft dat een gerechtelijk proces de oorlogvoering het meest nabij komt. Ik wil dit nu slechts memoreren, zal er later zeker meer over schrijven. Wel zou ik je willen vragen, Bep, in de boekhandel (als het niet nieuw verkrijgbaar is dan antiquarisch) te kopen 'Über den Krieg' van Clausewitz en het namens mij aan mr. Smeets te geven als erkenning voor zijn gaaf en bijzonder sterk pleidooi. Alle pleidooien waren trouwens van klasse, zoals het gehele proces. Moeder moet wel sterk getroffen zijn geweest door wat mr. Worst heeft gezegd, de groep uit de oorlog memorerend. Ik had het gevoel alsof de geschiedenis verbroken banden weer aaneenknoopte. Moeder zal zich daar niet zo bewust van zijn geweest, maar het feit dat zij zo volkomen ontroerd was, toont wel aan dat dezelfde gevoelens bij haar actief werden. Die verschrikkelijke, knagende gedachte, dat alles in de oorlog voor niets zou zijn geweest, die offers voor niets zouden zijn gebracht, heeft daarmee de genadeslag gekregen. Hoezeer het proces moeder ook moge hebben aangegrepen, en deze hele periode van mijn arrestatie trouwens, de woorden van mr. Worst moeten haar meer goed hebben gedaan dan wij kunnen vermoeden. Zij zal er haar vroegere persoonlijkheid, gerijpt door

181