De een zijn dood ....

In zijn stadje, hoe vrij hij er heette, had hij de beklemming gevoeld van altijd, altijd door te bewegen tusschen vreemden; rondom zijn rusteloos hrood-gevecht en zijn nooit voor goed verstervende levensvreugde, zag hij nog altijd het grimmen van een rauwen spot in het gezicht van een heimelijk tegenwerkenden Jodenhaat, die ook nu en dan wel openlijk de nagels uitsloeg. In zijn bloed, als millioenen van de zijnen, droeg hij het bestanddeel van den angst voor die vijandschap die onder allen vrede nooit meer dan met voorbehoud zweeg, die overal en elk oogenblik als met een natuurlijk recht in volle aanvals-rusting kon verschijnen, en die hem in eiken Christen öf een vijand öf een toekomstigen heuler met den vijand moest doen zien. Deze angst onthield het leven zijn volle ontplooiing; hij verdeelde het bestaan in een helft aarzeling, terughouding en al haar valschheden, en in een ander deel van onmatige verrukking om dat wat van het oogenblik en van alle oogenblikken onvervreemdbaar bleef. En geen vrijheid bestond dan binnen de eigen muren, waar zij oorloogden en liefhadden omdat maar zulk een klein deel van de wereld het hunne was.

Zoo ging op groote droevige dagen als deze, zijn herinnering als rijdend op donkere luchten, terug naar den rijken bloeitijd van zijn volk, die hem scheen als een sprookje, aan dichtverwanten eens gebeurd, en die hem en de zijnen, na de duistering der lange verlatenheid, in zijn rechtvaardige en durende warme gelukkigheid een verren dag eens weer omzingen zou. Hij sprak er niet van, en zelfs beroerde hij het niet met die zekerheid beteekenende, vastere geluiding zijner gedachten, als wist hij wel, dat het maar leven-ver-mooiende mijmering was, dat verwachten van den Messias, die Israël, door de vijandenlanden heen, met tot macht gedijende drommen eens voeren zou naar Jeruzalem. Maar met al zijn liefde gaf hij zich over aan den blijden of devoten of schreienden geest der feest- en zoen- en treurdagen, en drong zoo met die levensinnigheden van een heel jaar de vertrei-tering weg van de zorgen.

In de stilte van de Synagoge, met den rouw der uitwerping