Studiën, eerste bundel

68

groot-menschelüke ontroering, dat Van Deyssel alles wilde overzien naast Zola: ״Wat Homerus, wat Shakespeare, wat Balzac, — La Terre!" De vervoering, hevig-heerlijke, onstuimige innigheid van zijn bewondering stoot dóór, óp, tégen alles! La Terre ziet hij alleen, de epiek, druischend en dreunend door de tijden. Hij ziet geen tusschenschakels. Met mokerslagen komt het neer: Homerus, Shakespeare, Zola. En voor den stijl van Zola geeft hij, de gloeiend geschroeide, onstuimige ״de heele Fransche literatuur kadoo." Natuurlijk lyrische verwildering, maar teekenend, maar prachtig van eerlijke hevigheid en uit-schuimende passie. Dat v. Deyssel later zijn enorme overdrijving besefte, en ook vaststelde, dat er in kunstuitingen van gansch ander geestes-gehalte en gevoelsbeweging evenveel schoonheid kan leven, raakt evenmin 't symbolische wezen van zijn dramatische beschouwing. Toch is deze critiek eenzijdig. Heerlijke proeve van lyriek, die in zijn eigen diepste natuur plots zich vermarmert tot epische pracht en in zijn loeiïngen en schreiende uitstortingen van vreugdeen bewondering even plots weer losvloeit tot de bewo-genste zang-op-de Tragiek en de Gomediek van het brandende leven, heeft zij tóch de analyse en de psychologie verwaarloosd. Want krijgen we hier niet zoomaar .... Flaubert ״kadoo," Balzac ״kadoo!" En dat is juist het groote verlangen der ideëele critiek, dat ze spreekt tot het diepste gevoel, maar ook stijgt tot het hoogste begrip. Daaruit ontstaat de geheimzinnigste wisselwerking tusschen verbeelding, gevoel en intellect, de groote Drie-éénheid, waarvan telkens een déél in 't andere leeft. Van Deyssel is in zijn latere periode de groote begrips-critiek gaan toepassen, met inhouding en halve versmoring der ontroering, die vroeger zelve in het beeldende