Israël onder de volkeren

137

hun hoogste genot de nauwkeurige vervulling der godsdienst-wet. Avond aan avond verzamelden zij zich in hun leerhuizen, om zich te verdiepen in de studie van den Talmud en andere oude geschriften of ze lazen in de nieuwere werken, waar-mede de geleerden altijd door de Joodsche letterkunde ver-rijkten. Voor hem, die zijn weetlust wilde bevredigen, was de keus rijk genoeg; van de uitvinding der boekdrukkunst tot 1800 zagen ongeveer 9000 verschillende Hebreeuwsche boeken het licht *); in Duitschland werkten in deze tijdruimte ongeveer 60 Hebreeuwsche drukkerijen. Zoo bleef de Joodsche geest onder de treurigste maatschappelijke verhoudingen frisch en levendig. Met voorliefde beoefenden zij het wetboek van R. Jozef Karo (zie blz. 109) en de verklarende aanteekeningen, waarmee verschillende geleerden ieder der vier deelen hadden verrijdt. Wie niet bekwaam genoeg was, om zelf te studeeren, luisterde gaarne naar de voordrachten der volksredenaars, die hun hoorders steeds op gemoedelijke wijze tot een deugdzaam leven wisten aan te sporen. Met aandacht hoorde de verza-melde menigte naar de ernstige vermaningen, die de leeraar hun voorlas uit de werken der talrijke middeleeuwsche en latere zedekundige schrijvers; met bewondering volgden ze de treffende, tot godsvrucht stemmende Midrasjverklaringen, die vroegere geleerden hadden te boek gesteld en gretig genoten ze van de geestige gelijkenissen, waardoor predikers dier dagen als R. Jacob Dubno, bijgenaamd de Dubner Mag-gied (prediker), de woorden der Heilige Schrift zoo naar hun smaak wisten te verduidelijken. De vrouwen zochten leering in haar eigen, Joodsch-Duitsche (zie beneden) stichtelijke boeken, welker lezing na een week van ingespannen huise-lijken arbeid haar hoogste Sabbatvreugde uitmaakte. De gods-

1) De grond tot de Hebreeuwsche boekbeschrijving of bibliographie werd in dien tijd gelegd door Schabtai Basz uit Dyhernfurt; hij vervaardigde een alphabetische opgave van ongeveer 2500 boekentitels. Later verschenen volle-diger werken op dit gebied o.a. van den Hamburger geestelijke Johan Wolf.