Opgedoken

Vijftien jaar oud vond Herbert Lebram (achter links) zijn nichtje Ellen Jesserun heel leuk: naast haar Hilde Hartstein en Vera Lebram. Achteraan rechts staat Hans Sonnenberg,

Berlijn 1915.

1916/17 toen er opnieuw ‘steenkoolvakantie’ was (tijdens de Eerste Wereldoorlog was er gebrek aan brandstof om de scholen te verwarmen). Ik verzweeg voor mijn ouders wanneer ik examen moest doen. Ik vertelde hen alleen maar wanneer de school weer begon en nam heimelijk de stof door. Eerst hadden we schriftelijk. Behalve ik deden nog veertien jongens examen. We hoopten allemaal door op het schriftelijk goed te presteren, te worden vrijgesteld van het mondeling. Maar omdat ik niet wist of ik tot de gelukkigen zou behoren, prepareerde ik me zorgvuldig op de mondelinge vakken. Ik maakte spiekbriefjes, die ik in mijn pak en zelfs achter het deksel van mijn zakhorloge verstopte, dat ik van mijn grootvader had geërfd. Ik dacht niet ze tijdens het examen te kunnen gebruiken. Maar de gedachte ze bij me te hebben, gaf me een zekere rust.

Op de dag van mijn mondeling verscheen ik in mijn gebruikelijke schoolkleding aan het ontbijt. Daarna ging ik stilletjes naar mijn kamer om mijn pak voor het examen aan te trekken. In de oorlog was het gangbaar om