Vermoedelijk op transport

36

Er was veel ruimte voor louche personen om gebruik en misbruik te maken van de wanhoop van velen. Een aantal figuren schrok niet terug voor afpersing, zoals het koppel Van der Linden en Van Schaardenburg, dat onder andere de Haagse advocaat Ernst L. Visser chanteerde.¹ Dit deel van de praktijk, de wheeling and dealing, speelde zich af in het schemerduister. Het is de moeilijk grijpbare context van de uitvoering, die niet te beschrijven is omdat het amper is gedocumenteerd. Daarvoor is men aangewezen op de naoorlogse getuigenverklaringen en oral history.

Sinds half juni 1942 waren veel joden die in de provincie woonden gedwongen om naar Amsterdam te verhuizen. Alleen diegenen mochten in de provincie blijven die in een voor de Wehr-macht belangrijk bedrijf werkten èn die in het bezit van een bevestiging van de Rüstungsinspektion waren. Verder gold dit - maar weer niet overal - voor gemengd gehuwden (soms alleen, wanneer zij kinderen onder de 16 jaar hadden) en Duits-joodse oorlogsinvaliden uit de Eerste Wereldoorlog.² Rechtszekerheid en heldere regelgeving werden door de bezetter per se niet nagestreefd.

Op 23 juni 1942 vaardigde Himmler het bevel uit om alle joden die zich in Frankrijk, België en Nederland (hoewel van Himmler’s order voor Nederland geen stukken bekend zijn) bevonden naar het Oosten te deporteren.³ De Sperre of Zurückstellung ontstond als een praktische oplossing voor de problemen, die de Sicherheitspolizei bij het uitvoeren van de deportaties in Nederland constateerde. Hoe moest men omgaan met de gemengd-gehuwde joden en hun nakomelingen, joden met andere nationaliteiten en joden die economisch onmisbaar waren? De omvang van deze problematiek moest eerst worden geïnventariseerd en zolang er geen conclusies waren vastgesteld was er sprake van uitstel. De resultaten van de administratieve Erfassung moesten eerst op een rijtje worden gezet. Seyss-Inquart, Hohere SS und Polizeiführer Rauter, Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD en de Generalkommisar für Verwaltung und Justiz voerden intensief overleg. Men stond op het punt om van de voorbereidende fase, het registreren van joden, over te gaan tot de uitvoering van de Endlösung. Inmiddels was het volledige Judenregister bij de Rijksinspectie der Bevolkingsinspectie beschikbaar. Via een Verbindungsmann konden de Duitse bezettingsautoriteiten direct toegang tot het Judenregister verkrijgen. Men hoefde niet eerst een andere Duitse instantie in te schakelen, zoals dat in België wel het geval was.⁴

De aanloop tot de feitelijke Endlösung was de Aussiedlung en die betrof in principe uitsluitend de als ‘vol-joods’ geregistreerde sterdragers.⁵ Op 26 juni 1942 vond naar aanleiding van Himmler’s bevel een dienstbespreking plaats tussen het Generalkommissariat für Innere Verwaltung en Seyss-Inquart. Calmeyer vroeg aandacht voor de positie van de buitenlandse joden in Nederland, die slechter was dan in Duitsland. Hij kon ook de stand van zaken volgens jodenstatistieken van de Rijksinspectie voor Bevolkingsregisters opgeven:

1.    Juden (d.h. 4/4 Juden, % Juden und qualifizierte Halbjuden einschl. aller Auslander: 140.001;

2.    Halbjuden (d.h. Mischlinge 1. Grades also Personen mit 2. jüd. Grosseltern ohne Qualifikation): 14.895;

¹

   Joggli Meihuizen, Smalle marges. De Nederlandse advocatuur in de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2010) 232-234.

²

Wielek, De oorlog die Hitler won, 169.

³

   Ibidem, 182-183.

⁴

   Coen Stuldreher, De legale rest. Gemengd gehuwde Joden onder de Duitse bezetting (Amsterdam 2007) 189.

⁵

   Desondanks zijn er zeker in de chaotische beginperiode van juli 1942 half-joden en gemengd gehuwde joden vanuit Nederland naar het Oosten gedeporteerd.