Vermoedelijk op transport

35

dat zij ‘arisch’ waren of dat een naast familielid tijdens de Eerste Wereldoorlog als Frontkampfer was gesneuveld. Bewijs moest worden geleverd door overlegging van geboorte- en huwelijksaktes en de staten van militaire dienst. In twijfelgevallen kon men door een deskundige laten vaststellen dat men toch Arisch was: de ‘arische Abstammung, ein Gutachten des beim Reichministerium des Inneren bestellten Sachverstandigen für Rasseordnung einzuhohlen ist’.¹ Uiteindelijk verloren de Duitse joden ook het Duitse staatsburgerschap door de werking van de Verordnung zum Reichsbürgergesetz vom 25. November 1941.

Men kon op grond van bepaalde verdiensten of omstandigheden een verzoek tot uitzondering op uitgevaardigde maatregelen bij een officiële instantie indienen, hetzelfde principe als de Sperre: het (tijdelijk) uitstel van deportatie. Via een vergelijkbaar systeem werden in Duitsland nakomelingen uit gemengde huwelijken ontzien, die in de Wehrmacht dienden. Onrust in die geledingen zou de Duitse gevechtskracht ondermijnen.² Na de aanslag op Adolf Hitler op 20 juli 1944 werd dit in zekere zin rationele beleid abrupt herzien. De schuld werd gelegd bij de joden. Hitler verordende het directe ontslag van alle in de Wehrmacht actieve officieren, die twee of meer joodse grootouders hadden.³

3.1 Het begin van de deportaties en de toekenning van Sperres

Begin augustus 1942, zo’n drie weken nadat de Jodendeportaties vanuit Nederland waren begonnen, werd er in Westerbork een vertegenwoordiger van de Zentralstellle gedetacheerd. Voorlopige vrijstellingen werden op grond van bepaalde richtlijnen verleend, die niet bekendgemaakt werden. De geldende voorwaarden konden slechts uit de behandeling van individuele gevallen worden afgeleid.⁴ Een voorbeeld van de willekeur werd na de oorlog geschetst door Jesaia Boas. Hij had zich zonder oproeppapieren (‘Ohne Aufruf) bij het gezin van zijn broer gevoegd die gevolg had gegeven aan de oproep zich voor Westerbork te melden.

Op 19 augustus 1942 vertrokken wij naar Westerbork. Daar volgde de gebruikelijke registratie en maakte ik o.a. bij Lippman en Rosenthal een scène mee, omdat ik slechts 56 cent bij mij had en men bij een welgedane jood meer geld verwachtte. Wel had ik een doosje Gold Flake (sigaretten) bij me en men wilde weten, hoe ik, die geen geld had dan wel aan die Gold Flake gekomen was. Ik vertelde deze gekregen te hebben, waarop mij gevraagd werd, of deze afkomstig waren van die Christenen, die nog medelijden hadden met de joden. Wij zouden direct weer doorgestuurd worden uit Westerbork, maar daar het kind van mijn broer ziek was geworden, kreeg hij uitstel. Ik heb toen alle mogelijke moeite gedaan om ook uitstel te krijgen en kwam daarbij in aanraking met een joodse Duitser, die zou proberen, wat hij voor mij kon doen. ’s Avonds kwam hij terug met de mededeling, dat er tegen betaling van vierhonderd gulden wel een mogelijkheid was, om van transport teruggesteld te worden en daar ik persoonlijk het geld niet had, moest ik het maar zien te lenen. Na enkele uren kwam hij terug en daar ik nog steeds geen geld had kunnen krijgen, werd het bedrag verminderd tot tweehonderd gulden. Doch ook dit bezat ik niet. Ook B., die altijd met mijn broer samen had gewerkt, heeft niet getracht iets voor mij te doen.⁵

¹

   Coen Stoeldreher, De legale rest. Gemengd gehuwde Joden onder de Duitse bezetting (Amsterdam 2007) 21.

²

   D. Giltay Veth en A.J. van der Leeuw, Het Weinrebrapport, deel I (Den Haag 1976) 193.

³

   Uwe Dietrich Adam, Persecution of the Jews, Bureaucracy and Authority in the Totalitarian State, in: Leo Baeck Institute YearbookXXIII, Antisemitism and Philosemitism (Londen etc.) 139-150, hier: 140.

⁴

Houwink ten Cate, ‘Het jongere deel’, 31.

⁵

Archief IB-NRK, Westerbork, aanvraagnummer 620. Verklaring Jesaia Boas d.d. 22 augustus 1947.