Vermoedelijk op transport

34

In het voorgaande is de ontstaanscontext van de Joodsche Raad beschreven als die van een dwang-organisatie, die onderworpen was aan het repressieve systeem van de bezettende macht. Er was vaak sprake van informele, tijdelijke afspraken tussen functionarissen van de Joodsche Raad en de vertegenwoordigers van de repressie. In tegenstelling tot de officiële verordeningen van de Rijkscommissaris werden dergelijke afspraken, regels en bevelen niet formeel vastgelegd. Dienstverlenende afdelingen van de Joodsche Raad zoals de Antragstelle in Westerbork waren uit persoonlijk initiatief van functionarissen ter plaatse ontstaan en speelden in op de acute behoefte van de vervolgden. Iedere Joodsche Raadafdeling voerde een eigen administratie: persoonsgegevens en procedure-informatie werden op kaartjes bijgehouden. Een aantal van deze cartotheken is uiteindelijk terechtgekomen in de naoorlogse verzamelcartotheek: ‘de’ Joodsche Raadcartotheek.

De Zentralkartei in het kamp Westerbork was een efficiënte cartotheek. De gegevens in dat kaartsysteem waren niet direct toegankelijk voor medewerkers van de Joodsche Raad. Een ander belangrijk systeem was de cartotheek persoonskaarten van de Hulpsecretarie van de gemeente in kamp Westerbork. Deze werd pas vanaf januari 1943 voor alle gedeporteerde joden gevoerd en bevat geen informatie over de deportatie tussen juli en december 1942.

Uitstel van transport was letterlijk van levensbelang. Veel van de Joodsche Raadkaarten bevatten gegevens over de procedures die aan Sperres verbonden waren. Het is niet verbazingwekkend, maar ook de geschiedenis van de Zurückstellungen en Sperres is onoverzichtelijk. De ontstaanscontext en de uitvoeringscontext zijn moeilijk te reconstrueren. Een direct gevolg daarvan is begripsverwarring. Auteurs gebruiken diverse termen: ‘vrijstellingen’, ‘Zurückstellung’, ‘Rückstellung’, ‘Sperre’ en ‘Ausnah-mebescheinigungen’ maar ook ‘stempels’. De Duitse vertaling van Saul Friedlander’s The Years of Extermination: Nazi Germany and the Jews, 1939-1945, noemt de Joodsche Raad-Sperre een ‘Aus-nahmebescheinigung’.¹ Het papier bevat slechts sporen van een moeilijk te reconstrueren werkelijkheid, waarin iedereen met alle middelen trachtte om op een Sperrelijst te worden geplaatst.

De juridische term Sperre komt uit het Duitse zakenrecht. Het principe van de Sperre bestaat uit het tegenhouden van een bepaalde (rechts)handeling, zolang niet aan een bepaalde voorwaarde is voldaan. In het sociale recht was het begrip Sperre een synoniem voor staking. Protesterende werknemers stelden hun arbeid niet meer ter beschikking aan de werkgever. Als een werkgever sommige werknemers ontsloeg vanwege hun deelname aan een staking, gebeurde dit onder de noemer van Aussperrung van arbeiders.² In Duitsland werd op 7 april 1933 het Gesetz zur Wiederherstellung des Berufbeambtentums van kracht die beoogde het ambtenarenkorps te zuiveren van ‘niet-arische’, dus joodse elementen. Ambtenaren die na 1 augustus 1914 in dienst getreden waren, moesten bewijzen

¹

   Saul Friedlander, Die Jahre der Vernichtung. Das Dritte Reich und die Juden 1939-1945.(Aus dem Englischen von Martin Pfeiffer) 3.

²

Deze arbeiders kwamen op een zwarte lijst terecht, die door werkgevers werd uitgewisseld. Het was één van de middelen waarmee werkgevers rond 1900 probeerden de opkomende vakbeweging te dwarsbomen. Rainer Schröder, ‘Der Gewerbliche Kampf’ in: Ulrich Falk & Heinz Mohnhaupt (eds.), Das Bürgerliche Gesetz und seine Richter. Zur Reaktion der Rechtssprechung auf die Kodifikation des Deutschen Privatrechts (1896-1914) 533-560, hier: 548.