Vermoedelijk op transport

14

Kostwinners die door de anti-joodse maatregelen werkloos waren geworden, werden tewerkgesteld in Rijkswerkkampen in de Noordelijke provincies (werkverruiming). Sinds begin 1942 was de sociale nood onder joodse gezinnen groot. De nood steeg omdat de Sociale Dienst van de gemeente Amsterdam niets meer voor de joodse inwoners mocht doen. De districtsbureaus van de Joodsche Raad gaven eerst voorlichting over tewerkstelling en verschaften sociale hulp. In het najaar van 1942 zaten er naar schatting 5000 joodse mannen in de werkkampen. Nieuwe bezettersmaatregelen leidden tot nieuwe taken. Na het begin van de deportaties ging men, via de afdelingen ‘Hulp aan Vertrekkenden’ (HAV) bij de districtsbureaus, hulp verlenen aan de ‘vertrekkenden’. De hulp bestond onder andere uit het nazenden van bagage aan mensen die al in Westerbork zaten, maar geen koffers hadden kunnen pakken. Medio augustus 1942 waren er in Amsterdam vier districtsbureaus van de Joodsche Raad.¹ Eind september 1942 telde Amsterdam vier districtsbureaus en twee wijkbureaus²

Eén van de schaarse documenten die een beeld geven van de werkzaamheden bij een Voorlichtingsbureau dateert van eind juli 1942. Het eerste transport naar Auschwitz had Westerbork op 15 juli 1942 verlaten en er volgden er spoedig meer: 16 juli, 21 juli, 24 juli, en 27 juli 1942. Bovendien zaten er nog vele joodse mannen in de Nederlandse werkkampen. De situatie werd steeds nijpender en men had toenemende behoefte aan steun en informatie van de Joodsche Raad.

Hoe werkte een voorlichtingsbureau in de praktijk? Eind juli 1942 schreef Dr. Marcel Fraenkel, de leider van het Voorlichtingsbureau voor Duitschland-Oost hierover een informatieve notitie, waaruit blijkt uit dat zijn staf ca. 20.000 joden adviseerde of probeerde te helpen. De hulpverlening had twee hoofdfuncties. Ten eerste het verschaffen van voorlichting over de mogelijkheden van uitstel voor de Arbeitseinsatz. Hiervoor waren speciale referenten in dienst. Alleen kansrijke verzoeken werden door het bureau Centrale Voorlichting (C.V.) aan de Amsterdamse Lijnbaansgracht 366 in behandeling genomen. Dit bureau nam contact op met de Joodsche Raadafdeling Expositur, die in verbinding stond met de Zentralstelle. De tweede functie betrof de sociale hulp aan en ondersteuning van de meestal kostwinnerloze gezinnen en achtergebleven bejaarden. Via het Voorlichtingsbureau konden joden trachten ondersteuning te verkrijgen: zorg in natura of financiële steun.

De maatregelen van de bezetter leidden tot grote nood onder de joden, die de Joodsche Raad steeds probeerde te lenigen. Maar de organisatorische continuïteit van de organisatie werd voortdurend en bewust door maatregelen van de bezetter verstoord. Medewerkers werden gearresteerd en naar Westerbork overgebracht, anderen doken onder. Er was een aparte afdeling van de Joodsche Raad die ten behoeve van gearresteerde medewerkers intervenieerde. In de notitie van Fraenkel valt te lezen dat er op de nieuwe situatie moet worden ingespeeld door de werkwijze te reorganiseren en te stroomlijnen:

¹

Dit waren de bureaus Zuid Rivierenbuurt, Zuideramstellaan 45 (ten huize van de heer Vleeschhouwer), Zuid Euterpestraat, Bachstraat 1 (ten huize van de heer Groenstad), Oost, Kraaipanstraat 60 en Centrum West en Noord (voorlopig op de afdeling HAV, Lijnbaansgracht 366) Archief NRK-IB, Huispost Joodsche Raad, toegangsnummer 11. Brief d.d. 16 augustus 1942 van HAV aan het Hoofd van het Voorlichtingsbureau Kraaipanstraat 60.

²

Dit waren de bureaus : Zuid Rivierenbuurt, districtleider S. Vleeschhouwer, Z. Amsterlaan 45 hs, Zuid Euterpestraat, districtleider H. Oettinger, Bachstraat 1, Oost, districtleider S. van Adelsberg, Afrikanerplein 14-16. Centrum, Henri Eijl, Reguliersgracht 109, Wijkbureau Noord, wijkleider Joseph Gobes, Havikslaan 23, Wijkbureau West, wijkleider Louis Vleeschhouwer, Haarlemmerstraat 87; Ibidem, brief d.d. 20 september 1942 van HAV aan het hoofd Voorlichtingsbureau, Afrikanerplein 19.