Waar wij ballingen zijn

oppervlakkige analogieën, vergelijkingen met Caesar en Napoleon gewaagd, maar wij hebben zeer sterk het gevoel, dat hier van een diepgaande congruentie toch geen sprake kan zijn. Zooveel is echter zeker, dat wij te doen hebben met een man van buitengewone staatkundige bekwaamheid. Als tastbaar bewijs van Mussolini’s kunnen staat hetgeen hij in de weinige jaren van zijn dictatorschap heeft verricht. Veel is nog wel is waar experiment en veel moet nog verricht worden, maar reeds is het zeer waarschijnlijk dat ‘Italië groot zal worden in de Wereld’. Wanneer het ons is gelukt deze mogelijkheid voor den lezer begrijpelijk te maken, dan is ons geschrift niet tevergeefs geschreven.’

Maar Otten was dan nog altijd geen jood en evenmin nationaal-socialist. Omstreeks 1934 trad de jood Herman van den Bergh toe tot de N.S.B. ‘Toen,’ aldus Premsela in een schrijven uit 1958, ‘scheidden zich onze wegen... Weliswaar werd hij er als jood... uitgezet, maar de oorlog was helaas nodig (toen de Italiaanse bescherming voor hem ophield en wij beiden bedreigd waren door de Duitsers) om ons bijeen te brengen.’

Rest ons te vermelden, dat Van den Bergh, die tot 1942 aan De Telegraaf verbonden bleef, nog in dat jaar vertaalde voor het Italiaanse Consulaat in Amsterdam. Hij studeerde toen voor de Middelbare akte Italiaans en dacht waarachtig nog over een examen. Intussen schakelde hij Italiaanse relaties in om bij de Duitsers een uitzonderingsstatus te verwerven. Te zijner tijd zal er gelegenheid zijn uit de doeken te doen hoe zelfs het domein der Nederlandse letterkunde hierbij werd ingeschakeld. Hoogst interessant facet in de geschiedenis der joodse problematiek in de lage landen.

Het haalde allemaal niets uit! Want ook hem - de ere-ariër in spe - lieten de moffen op het beslissende moment in de steek. Bij het ongemene passiespel dat tussen 1940 en 1945 in Europa werd opgevoerd, erkende het lot geen besproken plaats voor Herman van den Bergh. Hij moest meespelen. De tweede (niet-joodse)

74