Waar wij ballingen zijn

voorgesteld is relevant. Hij zal misschien zelf sympathiek zijn bedoeld. Misschien is ook de Judas van het Nieuwe Testament wel sympathiek bedoeld. Maar hoe of het Shylock-symbool zich als het joodse type bij uitnemendheid heeft kunnen ontwikkelen in de antisemitische traditie. Zelfs in de evolutie bij Bouwmeester onderkent De Leeuwe deze.

‘Hij beeldde de eeuwenlange verdrukking van het volk Gods uit, heette het. Hij was het geïncarneerde, lijdende, vervolgde jodendom, slecht gemaakt door zijn vervolgers, genietende met duivels genot van één, eindelijk triomf. Hij toonde de adembeklemmende tragiek van een ten dode gefolterd, vernederd en verminkt mensenhart. Hij gaf een wezen dat voor altijd bleef leven als een ontzettend visioen. Nog in 1961 getuigde de actrice Rika Hopper, die zo vaak naast hem had gestaan: ‘Als hij opkwam, stond daar niet één jood, maar het hele jodendom...’

Bouwmeester heeft in 1920, toen hij de rol in een Londense schouwburg speelde, in een interview zelf zijn opvatting uiteengezet. Scherp formuleerde hij: ‘Shylock was a man, not a saint.’ Men mag in hem geen edele en waardige held zien die het over hem gevelde vonnis draagt als een stoïcijn. Integendeel, hij wordt beheerst door de blinde woede van een dier. Doch de fout ligt niet zo zeer aan zijn kant als wel aan die van hen die hem zo gemaakt hebben. Daarmee distantieerde Bouwmeester zich van een opvatting die in Engeland traditioneel was geworden, nadat Sir Henry Irving haar in 1879 had geïntroduceerd: Shylock als martelaar, die door zijn fierheid, beschaving en verdriet ontzag afdwingt. Deze opvatting van een geïdealiseerde jood - men zou bijna willen zeggen: van een ‘genathaniseerde’ Shylock! - werd door Bouwmeester aanvankelijk gevolgd, maar blijkbaar spoedig opgegeven. In 1885 reeds constateerde men dat er bij de Nederlander, in tegenstelling tot de Engelsman, van het sympathieke niet veel overgebleven was.’

139