Waar wij ballingen zijn

socialisten met het antisemitisme behept waren, is niet eenvoudig te beantwoorden. Al hun uitingen van maatschappelijk antisemitisme, waarvoor wij joden de huiselijke term ‘risjes’ bezigen, hebben nauwelijks reële betekenis gehad in de historie der arbeidersbeweging en zij staan in elk geval in geen verhouding tot de ressentimenten, die de joodse arbeiders tegen hun burgerlijke soortgenoten koesterden. Ressentimenten, die zich uiteindelijk bekoelden op de maatschappelijke en geestelijke structuur van hun vroegere status: het getto en de orthodoxie. Het getto, dat zelfs een speciale literatuursoort te voorschijn riep, waarvan wij Diamantstad van Herman Heijermans nog steeds het standaardtype achten; niet het minst omdat het in grote stijl een worsteling aangeeft, die de schrijver in joods opzicht volledig beheerst. Welk een hevige dialectische problematiek! De strijd van de diamantbewerkers in de romantische periode is vol van rancune op de joodse bourgeois. Eleazar, de held van het verhaal, anti-joods en theoretisch voorstander van het gemengde huwelijk, wordt verliefd op een joods pauperkind, dat in vrije liefde leeft met haar broer. En de solidariteit met deze pauper wint het uiteindelijk van het theoretische gemengde huwelijk. Aldus zegeviert naar Heijermans’ vroege historisch-materia-listische opvattingen bloedschande boven vermenging. Maar dat is dan ook de enige positieve band met het bloed, die hij ons weet te brengen.

Bij Heijermans treft ons bovenal de haat tegen het joodse cleri-calisme, dat met het getto wordt geïdentificeerd en dat in Diamantstad zo aangrijpend is verpersoonlijkt in de droevige figuur van de muffe rebbe en diamantsjacheraar Druif.

Zeldzaam grove voorbeelden van een nietszeggend anti-joods atheïsme vinden wij in De jonge Gids. Indien inderdaad ‘Colijn’ een der vele pseudoniemen van Heijermans is, lees eenmaal Groote Verzoendag uit de eerste jaargang. Want mocht dan het Amsterdamse getto in anti-joodse demonstraties onderdoen bij centra als Londen en New York - de felheid was er ongebreideld, de toon smakeloos.

137