Waar wij ballingen zijn

joodse sfeer - essentieel. Op mij maakte - toen ik als orthodox opgevoed kind dit joodse verhaal voor het eerst las - de beschrijving van de synagoge-dienst op de Grote Verzoendag de diepste (negatieve) indruk.

‘Nu stond ineens zijn besluit vast, onwrikbaar plotseling opgestaan als met één feilen klop van zijn hart. Hij ging weg, hier vandaan weg, uit die duffe, stinkende sjoel vandaan en naar buiten toe.’

En niet te vergeten ook die saaie jodenschool, het hengelen naar contact met het andere, met de anderen. De knellende en niet meer verwarmende sfeer van ge- en verboden. Die dan bovendien (zoals in al haar boeken) worden beschreven met een kleurrijke en niet-joden veelal imponerende onwetendheid (‘amratses’), die opvalt bij zo’n begaafde vrouw. Met als uitzonderingen twee oud-joodse elementen, die cultuurhistorisch vermelding verdienen: haar blijvend gevoel voor jicboes en haar blijvende gebondenheid aan de niegoesj.

Jichoes - eigenlijk ‘afstamming’ - is de terminus technicus voor het gevoel en de wetenschap van ‘adellijke’ kom-af te zijn. Dat wil joods zeggen: afstammen van beroemde geleerdengeslachten. Dat bewustzijn heeft Carry én Jacob Israël nooit losgelaten. Door beiden wordt de legendarische achtergrond wel gehanteerd om sociale inferioriteitsgevoelens af te reageren. Dat rijke kinderen ‘volstrekt niet te goed zijn om met de achterkleindochter van Rebbe Heele Arjei te dansen...’ heet het in Vier Jaargetijden.

Carry van Bruggen, trots op haar - persoonlijke - afkomst, weet zich gehinderd als joden om zogeheten ‘joodse’ eigenaardigheden worden getypeerd (in diezelfde zin, waarin in het na-oorlogse Nederland Max Tailleur zijn grollen grif verkoopt).

‘En dezelfde geaspireerde h dient den eenen keer, om vulgair Jiddisj (bhok, sthom, khom, kheel), den anderen keer om aristo-

103