Waar wij ballingen zijn

serie vrienden en kennissen onder de universiteitsstudenten en de artiesten. Jacob Israël had het namelijk klaar gekregen, door hier en daar wat geld te verdienen, student in de rechten te zijn. Lien en Jacob leefden ongeveer hetzelfde leven. Hun maaltijden namen ze in gaarkeukens, de toevluchtsoorden van arme studenten, onderwijzers en verarmde burgerluitjes. Daar gedroeg zij zich met een zekere bravoure, luid sprekend, onderwerpen aanborend die gedurfd en pikant waren. Ze was mooi, aangenaam, vreugdig, vooruitstrevend.’

Dat was de gazzensdochter van 18 jaar en ouder. Een vrijgevochten joods meisje, dat in heel haar leven zal worden beheerst door de problematiek van haar zeer speciale jeugd, die in drieërlei opzicht onze aandacht vraagt:

het gebukt gaan onder het jodendom;

het daaraan vastzitten;

het zich daarvan willen losscheuren.

Van alle drie symptomen is In de schaduw vervuld. Daar is dan allereerst het slotverhaal Uitdrijving, dat het antisemitisme onverholen en beklemmend aan de orde stelt. Het joodse vraagstuk ook in dit Westen, met als achtergrond de pogroms van het Oosten. Sociologisch dit alles goed waargenomen tegen de achtergrond van het eigen, aparte en niet begrepen joods-provinciale milieu in de lage landen. Voortreffelijk dat laatste ook getypeerd in Pietje’s breischool, uit Revolutie (In de schaduw, pag. 147).

‘Zoo was ’t altijd geweest op Pietjes breischooltje en Pietje-zelf had ’t ook altijd goed gevonden, maar met de jaren waren toch liberaler ideeën in haar spits-bleek, nooit-heelemaal-nuchter kopje gewassen, en een paar maal had ze al in een moedige bui, de veronderstelling gewaagd ‘dat Joden toch óók menschen waren.’

Nou ja: mensen maar die dan toch Jezus hadden vermoord.

100