Zij lieten hun sporen achter

ZIJ LIETEN HUN SPOREN ACHTER

quentie van een vrijwillig gekozen levensrichting, die hij na 1656 rustig temidden van niet-Joodse vrienden kon voortzetten. Deze ban—historische crux van vele generaties—is overigens op zichzelf al merkwaardig voor de verhoudingen, waaronder de Sefardiem hier leefden. In 1656 was er nog niets gepubliceerd van Baruchs heterodoxe denkbeelden, die intussen de voormalige Marranen niet zullen hebben gechoqueerd. De vraag rijst dan ook, waarom men in dit geval zich zo nadrukkelijk heeft willen ontdoen van een gemeentelid. Het lijkt niet onwaarschijnlijk, dat interne tegenstellingen een factor van betekenis zijn geweest. Zo was een controverse tussen de orthodoxe ‘chagam’ (opperrabbijn) Morteira en de humanistische Menasseh algemeen bekend. ‘Menasseh zegt wat hij weet, Morteira weet, wat hij zegt’, was een veelzeggend grapje.

Ook de critiek der Calvinisten op vrijzinnige denkbeelden onder de Joden zal in de discussies naar voren zijn gekomen. Dat de ban over Spinoza werd uitgesproken bij afwezigheid van Menasseh (die toen in Londen wasvoor zijn stappen bij Cromwell)is opmerkelijk. Bepaalde regentenkringen der Sefardiem hebben de schrandere ketter, die waarschijnlijk toen al bekend stond als een geniale vrijdenker, eenvoudig weggewerkt. De 'religieuze’ omlijsting van de grote ‘cherem’ (ban ) betekende hoogstens een formaliteit. Hierin een geloofsdaad te willen zien, die het orthodoxe element van de toenmalige Sefardische gemeenschap van Amsterdam zou onderstrepen, zou onhistorisch zijn. Voor de biografie van de wijsgeer en voor diens grote invloed op de niet-Joodse wereld is dit feit intussen van onberekenbare betekenis geweest.

Een geestige titel van Ernst Altkirch typeert raak naar welke beide uitersten de beoordeling van de grote wijsgeer zich uitstrekt. Baruch, Benedictus, de gezegende werd hij voor tallozen, wier levensgeschiedenis zich voltrok in de ruim drie eeuwen, die sedert zijn geboorte verliepen. Maar voor even velen werd hij Maledictus, de vervloekte. Zijn onbestreden invloed wordt er slechts door gedemonstreerd. Niemand bleef hij onverschillig; de literatuur over hem is onoverzienbaar en onoverzichtelijk. In Rome en Moskou, in Oxford en Tokio

64